ثبت ملی و حراست از بقایای کشتی‌های تاریخی در مسیر دریایی ابریشم همچنان بی‌نتیجه
روزهای اخیر در فضای مجازی کارزاری برای جلوگیری از تخریب شناور تاریخی کرگانرود به‌راه افتاده و دغدغه مندان با جمع کردن امضا و ارسال نامه‌ای به وزیر میراث فرهنگی خواستار حفاظت از این میراث به‌جامانده در سواحل دریای کاسپی شدند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا، مهری شیرمحمدی در شبستان نوشت:
حراست و ثبت ملی کشتی‌های تاریخی به گل نشسته در کرانه‌های دریای کاسپی (کاسپین) همواره مورد درخواست محلی‌ها و باستان‌شناسان حوزه دریایی بوده است. بقایای کشتی‌های غرق شده در ساحل امیرآباد لاهیجان، کریم محله تالش، ساحل میانکاله و بقایای احتمالی کشتی جان التون در ساحل روستای للِ رود رودسر، تنها برخی از میراث دریایی برجای مانده است.
در روزهای اخیر در فضای مجازی کارزاری برای جلوگیری از تخریب شناور تاریخی کرگانرود براه افتاده و دغدغه مندان حوزه باستان‌شناسی دریا با جمع کردن امضا و ارسال نامه‌ای به وزیر میراث فرهنگی خواستار حفاظت از میراث بجامانده در سواحل دریای کاسپی شدند. بر همین اساس با «رامین ادیبی» دانش آموخته باستان‌شناسی و مدیر مسئول نشریه باستان‌شناسی منظر دریایی گفتگویی درباره ضرورت حفظ میراث فرهنگی دریایی داشته‌ایم که در زیر می‌خوانید.
چرا میراث بجا مانده از فرهنگ دریایی اهمیت دارد؟
میراث بجا مانده در حوزه دریا نشان دهنده روابط متقابل فرهنگی با کشورهای منطقه است و ردپای ناملموس آن برای تقویت هویت محلی، انسجام منطقه‌ای و گفتمان بین فرهنگی بسیار مهم است. باوجود اهمیت تاریخی دریای کاسپی- که در مسیر تجاری جاده ابریشم قرار دارد- میراث فرهنگی دریایی منطقه تا حد زیادی ناشناخته مانده است.
– بیشترین محوطه‌های باستان شناختی دریایی در منطقه مذکور کجا قرار گرفته است؟
اگرچه منطقه آسیای میانه و دریای کاسپی دارای چندین بدنه آبی مهم است، اما برجسته‌ترین موارد میراث فرهنگی دریایی – بدون احتساب محوطه‌های تاریخی یافت شده در بستر خشک شده دریاچه آرال یا دریاچه خوارزم- در دریای کاسپی و دریاچه ایسیک‌کول کشور قرقیزستان قرار دارند.
– کدام کشورهای حوزه دریای کاسپی، در حوزه میراث دریا پژوهش کرده اند؟
اتحاد جماهیر شوروی سابق، ایران و آذربایجان تنها کشورهای مرزی با دریای کاسپی هستند که در حوزه کشف و کاوش میراث فرهنگی دریایی اقدامات سطحی را انجام داده اند. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، هیچ پژوهش جدی و عمیقی در حوزه میراث فرهنگی دریایی در قسمت شمالی دریای کاسپی صورت نگرفته است.
خوشبختانه ایران بیشتر از یک دهه، عضو کنوانسیون ۲۰۰۱ یونسکو برای حراست میراث فرهنگی دریایی است و پژوهشگاه میراث فرهنگی ایران پژوهشهای سطحی و ضعیفی را در کرانه‌های جنوبی دریای کاسپی به‌ویژه در حوزه گیلان انجام داده ولی متاسفانه گزارش این پژوهش ها، هنوز منتشر نشده است.
– درباره سابقه پژوهشهای باستان شناختی دریایی در حوزه آسیای میانه و دریای کاسپی بیشتر توضیح دهید؟
در پروژه مناظر فرهنگ دریایی گیلان، شناورهای رودخانه‌ای و دریایی، سنت‌های ماهیگیری و مستندات باستان شناختی، چندین شناور غرق و رها شده بررسی و گزارش شده است. افزون بر آن، دریاچه ایسیک کول در قرقیزستان، در حوزه جغرافیایی قرار دارد که محل عبور و مرور (ترافیک) اقوام کوچ‌رو بین شرق و غرب در دوران پیش از تاریخ، به ویژه برای بازرگانان و کاروان‌های جاده ابریشم در دوره‌های پسانتر نیز بوده. از قرن نوزدهم، نیز دانشمندان روسی و متعاقباً باستان‌شناسان شوروی سابق و محققان قرقیزی از آکادمی علوم به مطالعه بقایای باستانی پیرامون دریاچه ایسیک کول پرداخته‌اند. ایسیک کول یکی از قدیمی‌ترین محوطه‌های آسیای مرکزی برای پژوهشهای باستان‌شناسی دریایی است. غواصان در نیمه دوم قرن نوزدهم، اعماق آن را کشف کردند.
در قرون میانی نیز، پیرامون دریاچه مذکور مورد تاخت و تاز نوادگان چنگیزخان مغول قرار گرفت. در قرن نوزدهم فرضیاتی مبنی بر وجود یک ساختمان در این دریاچه شدت گرفت و در سال ۱۸۶۹ میلادی یک مورخ روس برای نخستین بار به بررسی محوطه باستانی درون دریاچه ایسیک کول پرداخت. این قطعات حاصل ویرانه‌های ادوار متأخرند. در قرون پانزدهم یا شانزدهم، در دریاچه ایسیک کول جزیره و دژی وجود داشته و از آن پس این جزیره ناپدید گشته است. بین سال‌های ۱۹۲۶ تا ۱۹۲۷ یک باستان‌شناس روس به طور دقیق ویرانه‌های زیرآبی در این دریاچه را مورد بررسی قرار داد و نقشه‌ای از آن استخراج کرد، ولی هرگز منتشر نشد.
در سال ۱۹۵۹ نیز باستان‌شناسی از موسسه مطالعات تاریخی قرقیزستان مجددا محوطه باستانی ذکر شده را بازبینی کرد که حاصل آن، گزارشی از کشف مصنوعات مربوط به دوران تیمور بود. از سال ۱۹۸۵ تاکنون، رئیس آکادمی علوم قرقیزستان، هدایت بررسی و کاوش‌های زیرآبی این دریاچه را بر عهده گرفته است.
– یونسکو برای حفاظت از میراث دریایی چه قوانین برای کشورهای درگیر دارد؟
بر اساس ماده ۲۲ کنوانسیون حراست از میراث دریایی یونسکو، کشورهای عضو برای اجرای مناسب تعهدات این کنوانسیون، همچون؛ حفاظت مؤثر، پژوهش و آموزش مرمت و مدیریت میراث فرهنگی، می‌باید مقام‌های صلاحیت‌داری را ایجاد و تقویت کنند. اجرای این تعهدات، نیازمند تسلط بر مهارت و دانش جامع برای طیف گسترده‌ای از رشته‌های مختلف مانند: باستان‌شناسی دریایی تا مدیریت و حراست از میراث فرهنگی است. اکثر متخصصان شاغل در نهادهای مرتبط در زمینه باستان شناسی (خشکی)، تاریخ، مدیریت میراث فرهنگی و حفاظت از محیط زیست هستند و فاقد تجربه و توانایی‌های لازم برای مدیریت محوطه‌های باستان شناختی دریایی هستند. بنابراین شناسایی میراث فرهنگی دریایی، ثبت و ضبط بقایای یک شناور تاریخی، حراست و پژوهش در آن، مستلزم چندین سال آموزش دانشگاهی و تجربه کاری است.
طبق قوانین یونسکو، هر کشور عضو در مورد نقض اقداماتی که برای اجرای این کنوانسیون به عمل آمده است، مجازات‌هایی را وضع خواهد کرد. مجازات‌های قابل اعمال در قبال نقض اقدامات مذکور باید آنقدر شدید باشد که در تضمین رعایت این کنوانسیون مؤثر باشد و از بروز نقض قوانین جلوگیری کند و خاطیان را از هرگونه منافع حاصل از فعالیت‌های غیرقانونی آن‌ها محروم کند و کشورهای عضو برای حصول اطمینان از اجرای مجازات‌های وضع شده به موجب این ماده همکاری خواهند کرد.
– این بدان معنی است که سایر نهادهای مرتبط با میراث فرهنگی دریایی بایستی با قوانین حراستی آشنایی لازم را داشته باشند؟
غارت، فعالیت‌های صنعتی، توسعه شهری – به ویژه در حاشیه خط ساحلی دریاچه‌ها – و فقدان پژوهشهای کافی، چارچوب‌های حمایتی و ارزیابی اثرات زیست محیطی از تهدیدات کلان برای میراث فرهنگی دریایی به‌حساب می‌آیند. یکی از بزرگترین مشکلات پیش روی میراث فرهنگی دریایی کسری بودجه جهت حراست و لزوم تقویت همکاری‌های منطقه است. در حال حاضر عملا پژوهشهای باستان شناختی دریایی در کرانه‌های جنوبی دریای کاسپی به شکل مستمر، جدی و عمیق وجود ندارد و فقط آکادمی علوم قرقیزستان هر تابستان در دریاچه ایسیک کول فعالیت‌های میدانی زیر آب را انجام می‌دهد.
– در چنین شرایطی چه راهکاری قابل اجراست؟
خلق یک استراتژی جامع در راستای واکاوی میراث فرهنگی دریایی بایستی به‌واسطه تلاش‌ها و اقدامات هماهنگ یا مشترک در همه سطوح، بین همه ذینفعان و در کلیه اجزای دولت‌ها اجرا شود تا برآیند آن تولید یک رویکرد یکپارچه و منسجم باشد. در مرحله نخست، شناسایی همه ذینفعان در هر کشور به منظور ایجاد یک تیم هماهنگ ضروری است. در مراحل بعد، درک چیستی میراث فرهنگی دریایی، پژوهش و حراست از آن است. برای تحقق آن باید به روش‌های تجربه شده در حوزه پژوهشهای باستان شناختی دریایی و آگاهی از استانداردهای علمی بین المللی و درک مفاد مختلف تعیین شده توسط موافقت نامه‌های بین المللی خواهیم کرد.
در مرحله دوم برگزاری جلسات منطقه‌ای برای مقامات ذی صلاح فرهنگی یا داوطلبانی که طبق معیارهای از پیش تعیین شده انتخاب می‌شوند، پیش بینی می‌گردد. اولین کارگاه آموزشی منطقه‌ای یونسکو برای آسیا و اقیانوسیه، در سال ۲۰۰۳ در هنگ کنگ برگزار شد. برآیند آن، تدوین یک کتابچه راهنمای آموزشی برای دوره‌های بنیادین یونسکو در مورد حراست و مدیریت از میراث فرهنگی دریایی شد.
– حراست از میراث دریایی چه تاثیری در توسعه گردشگری خواهد داشت؟
قطعا حراست از میراث دریا، منجر به توسعه گردشگری پایدار در منطقه خواهد شد. تقویت همکاری‌های بین المللی و ایجاد یک شبکه منطقه‌ای از متخصصان، پویایی و انسجام کاری را به همراه خواهد داشت به‌ویژه برای کشورهای درگیر در جاده ابریشم.
– جوامع محلی تا چه اندازه می‌توانند به پیشبرد اهداف میراث فرهنگ دریا کمک کنند؟
بیش از یکصد رودخانه به دریای کاسپی می‌ریزد. بنابراین جوامع محلی ساکن در حوزه همین رودخانه‌ها و کرانه ها، درگیر این پژوهش‌ها می‌گردند. با وجود اینکه مردم منطقه به شدت نگران حفظ و حراست از میراث فرهنگی خود هستند، اما معمولا از وجود یا ظرفیت‌های مختلف میراث فرهنگی دریایی خود بی‌اطلاع هستند. تعامل با جامعه محلی به جمع آوری نظرات، ارزش‌ها و اطلاعات مربوط به میراث دریایی کمک می‌کند. یاری‌رسانی کنشگران فرهنگی محلی و پشتیبانی نهادهای غواصی محلی برای تدارکات، ایمنی و مشارکت بسیار مهم خواهد بود.
کارشناسان محلی پس از کسب دانش و تجربه در این زمینه بایستی دانش خود را در سطح ملی منتقل کنند و به مرور زمان با بهبود شرایط توسعه پایدار شکل خواهد گرفت. مقامات ذی صلاح و تصمیم گیرندگان باید در حد امکان، همه اقدامات لازم را مهیا سازند و پیرو آن افراد می‌توانند فهرستی از میراث فرهنگی دریایی تهیه کنند. در این مرحله نظارت و ارزیابی وضعیت میراث فرهنگی دریایی ضروری و حساس می‌شود. غالبا، پژوهش در خصوص مستندات باستان شناختی- که در آبهای داخلی غرق شده اند- منجر به شکل گیری روایت‌های جدید در علم باستان شناختی می‌شود و هویت جامعه فعلی را ارتقا و پیوندهای آن‌ها را با ساکنان باستان مستحکم‌تر می‌کند.
– چرا تاکنون بقایای کشتی کرکانرود ثبت ملی نشده است؟
محلی‌ها تاکنون اقدامات قابل توجهی درباره کشتی به گل نشسته در ساحل کریم محله کرگانرود انجام داده اند. از سال ۹۲ محلی‌ها و گروه‌های فرهنگی با پاکسازی پیرامون کشتی تاریخی و تشکیل زنجیره انسانی خواستار حفاظت و ثبت ملی آن شده اند. اگرچه پرونده ثبتی این کشتی تشکیل و از طریق اداره کل میراث فرهنگی گیلان به دبیرخانه شورای ثبت کشور ارسال شده است، ولی پاسخ آن بود که چون این کشتی ایرانی نیست، نمی‌توان آن را ثبت کرد! درصورتیکه میراث دریایی شامل تمام کشورهای درگیر حوزه دریای کاسپی است و حراست از آن به تاریخ جاده راه ابریشم و توسعه گردشگری کشورهای درگیر کمک می‌کند.
دیدگاه