سرقت کتیبه های چوبی قرن پنجم | صندوق چوبی مرقد سلیمانداراب رشت ثبت ملی می شود

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا، مهری شیرمحمدی در شبستان نوشت:

بنا به اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پرونده صندوق چوبی «بقعه سلیمانداراب» رشت برای ثبت در فهرست آثار ملی به دبیرخانه شورای ثبت در تهران ارسال شده است. اگرچه صندوق فعلی هنر منبت کاران این مرز و بوم را نشان می دهد، ولی بررسی مستندات تاریخی نشان می دهد کتیبه های این صندوق که حاوی تاریخ ساخت و بانی و به زبان عربی بود، به سرقت رفته است. از کتیبه های چوبی و نفیس این صندوق تنها یک عکس در آرشیو شادروان فریدون نوزاد باقی مانده که به گفته فرزندش رضا نوزاد، احتمالا مربوط به سالهای ۱۳۲۰ است.

بقعه محله سلیمانداراب رشت، مدفن «سلیمان بن دارابی عیسی شامی» است و مانند بسیاری از بقعه های دیگر، مدفن یکی از زاهدان و عارفانی است که در زمان حیات بین مردم احترام خاصی داشته است. محله سلیمانداراب در گذشته ای دور، روستایی در جنوب باختری رشت بود و پس از دفن میرزا کوچک جنگلی و برخی از یاران شهیدش و همچنین دفن بسیاری از مفاخر گیلان، بیش از گذشته مشهور شد.

وجه تسمیه این محله برگرفته از صاحب بقعه‌ای است که نوسازی شده و مسجدی نیز در مجاورت آن ساخته شده است. اما آنچه از منابع مکتوب بر می‌آید، در گذشته ساختمان بقعه معماری بومی با سه پنجره ارسی بزرگ و کوچک داشت. منوچهر ستوده که دهه ۴۰ از این بنا بازدید کرده، در این باره می‌نویسد: «بنای اصلی بقعه بر بلندی است و در حدود دو متر و نیم از کف جاده و سطح زمین های اطراف ارتفاع دارد. طول داخلی آن هفت متر و عرض آن ۴۵/۵ متر است. مصالح اصلی بنا، آجر است. قسمت داخلی اطاق را سفید کرده اند. ارسی بزرگ قدیمی در طرف جنوب و ارسی کوچکتری در طرف غربی است. ارسی دیگری، طرف شرق است که به اتاق مجاور باز می شود. در ورودی کنده کاری بسیار ظریف داشته که در حدود ۴۵ سال پیش به سرقت رفته است. صندوقی با کنده کاری بسیار ظریف نزدیک به ضلع شمالی است. طول آن ۲۶۰ و عرض آن ۱۱۲ و ارتفاع آن ۹۰ سانتیمتر است و بر پایه چوبینی نصب شده که ارتفاع آن ۴۰ سانتیمتر است. حاشیه بالا و پایین صندوق سراسر سوره یس با خط بسیار خوشی حک شده است. در بدنه شمالی صندوق دو کتیبه طرف راست و چپ آن داشته که اوایل بهمن ماه سال ۱۳۴۶ به سرقت رفته است. چهار طرف بقعه ایوان و غلام گردش دارد. سقف بقعه لمبه کوبی و بام سراسر سفال سر است.»

لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، متن عربی کتیبه صندوق بقعه را ذکر کرده و نوشته است که صندوق به دستور «سرافراز سلطان چپک» به سال ۹۴۵ ساخته شده است. وی سردار قشون بیه پیش به دستور خان احمدخان بودکه به بیه پس لشکر کشید.

به تحلیل ستوده، ساخت این صندوق هشت سال و ۶ماه و ۱۳ روز طول کشیده است. مقایسه تاریخ ساختی که «رابینو» گزارش داده و تاریخی که «ظهیرالدوله» از کتیبه خوانش کرده، اختلاف زیادی است. «ظهیرالدوله» داماد ناصرالدین شاه در خلال سفر مظفرالدین شاه قاجار به فرنگ، همراه وی به رشت آمد و چون خود از سرسپردگان به خانقاه صفی علیشاه بود، به زیارت بقعه «سلیمان دارابی» می رود. او درباره این صندوق می نویسد:«این صندوق راستی قابل این است که از راه های دور به تماشای آن بیایند. شرح این شیخ کامل واصل را جناب شیخ عطار قدس سره در کتاب تذکره الاولیا مفصلا متعرض است که چقدر فقیر زحمت کشیده زحمت دیده ای بوده است .»

ظهیر الدوله به قدری از این صندوق چوبی به حیرت افتاده بود که می نویسد: «کمال تاسف است که این گونه صنایع که نظیرگیر تمام روی زمین است، رفته رفته به کلی از ایران رفته است و دیگر کسی نیست از این قبیل کارها بداند و بتواند. یقینا اگر این دو پارچه تخته در اکسپزیسیون پاریس بود، بدون شک هزار لیره می خریدند.»

ظهیرالدوله در دومین سفر خود به رشت به سال۱۲۸۷ خورشیدی، بار دیگر به زیارت بقعه می رود. «عصر به سلیمان دارابی که تقریبا ربع فرسنگ به طرف جنوب از شهر رشت دورتر است رفتیم. به قدری نقطه باصفای طبیعی روحانی است که باید دید، به تعریف نمی آید. طرف شمال اصل خود بنای بقعه تا به شهر همه زمین زراعت برنج و طرف جنوبش چمن و جنگل کوتاه است. عرض و طول بنای بقعه شاید ۱۰ذرع در ۱۵ ذرع باشد. در زیر یک سقف شیروانی سفالی مثل تمام بناهای رشت سه طرفش که سمت مشرق و مغرب و شمال باشد، ایوان است، یک اطاق بزرگ در وسط دارد که قبر مولانا شیخ سلیمان دارابی در وسط و صندوق چوبی بزرگ به روی آن است. خیلی کهنه دارای نقش و نگار و گل بته های بسیار ممتاز. کتیبه ای در بالای صندوق به خط نسخ به قلم شش دانگ کنده کاری شده که فوق العاده خوب نوشته و کنده شده است. دو پارچه تخته از این صندوق که هر کدام به عرض نیم ذرع و طول سه چار یک ذرع به فاصله یک ذرع و نیم در جهت شمالی آن صندوق است نیز به خط ثلث نوشته و کنده شده است که فقیر هنوز در عمر خود چیزی به این نفاست و خوبی ندیده ام. به اندازه ای خوب نوشته است که یقینا الان کسی که به این خوبی بتواند بنویسید در ایران نیست. از شدت لمس اصل خط که به این خوبی خط بتواند بنویسد در ایران نیست. از شدت لمس اصل خط که از زمینه و متن تخته به کلفتی ده یک گره ذرع برآمدگی دارد، رنگ فولاد شده است و براق. بی نهایت مورد تعجب است که چطور کارهای به این خوبی می کردند. »

ظهیرالدوله سپس عین عبارت و تاریخ ساخت روی صندوق را هم می نویسد. پس از ظهیرالدوله، لوئی رابینو کنسول انگلیس در رشت نیز مضمون عبارات عربی صندوق را مو به مو می نویسد. متن کتیبه رابینو و ظهیرالدوله تقریبا یکی است به‌جز خوانش تاریخ آن. متن ظهیرالدوله: « مضمونی که در آن دو تخته نوشته بود و تاریخش این است که عینا می نویسم: (قد امر بجعل هذا الصندوق المبارک السلطان العادل الکامل العاقل قدوه الامراء العظام، انیس الخواقین الفخام، المختصّ بعواطف الله الملک العلام، الموید بتائیدات الملک المنان، سلطان سرافراز خلد الله تعالی ظلال سعادته و رفعته و جلالته و عظمته و اقباله العالی للمرقد المعطّر و قبر المنور للشیخ المرحوم المغفور و السالکین المبرور، زبده المشایخ العظام و اسوه ارباب الحقایق فیمابین الانام، الشیخ الفاضل السالک الکامل پیر سلیمان دارابی الرشتی جعل الله تعالی من الامنین الفائزین الذین لاخوف علیهم و لا هم یحزنون، فی ذی الحجه سنه ثلث و خمسین و اربعمائه(۴۵۳) تقبل الله تعالی من السلطان العادل مد ظله العالی هذه المبره و سایر المبرات و الخیرات و رزقه یوم القیامه المراتب العظمی و الدرجات الکبری و خلد الله ظلال عظمته و سعادته و جلالته فی الدنیا علی ما یهوی و یتمنّی و ضاعفه الحسنات)

متن تاریخی که رابینو خوانش کرده است: «فی ذیحجه سنه ثلث و خمسین و تسعمایه» جعفر خمامی زاده مترجم کتاب ولایت دارالمرز رابینو ، فارسی آن را ۹۵۲ هجری نوشته است و بر من معلوم نشده اشتباه مترجم بوده یا خود نویسنده. همین تاریخ توسط سعید نفیسی، منوچهر ستوده، جعفرمهرداد در مقاله های جداگانه ای تکرار شده است.

با به سرقت رفتن کتیبه ها، نمی توان تاریخ قطعی ساخت صندوق را تخمین زد، ولی از روی عکس به‌جامانده در آرشیو شادروان نوزاد، واژه «اربعمایه» برای نگارنده بیش از «تسعمایه» قابل خوانش بود. صندوق اکنون در طبقه فوقانی بقعه و در بخش بانوان قرار دارد.

«تقی زاده» یکی از اعضای هیات امنای بقعه سلیمانداراب، می گوید: صندوق نفیس چوبی بقعه بعد از نوسازی، در طبقه دوم بخش بانوان و در یک پوشش شیشه ای نگهداری می شود.  به گفته وی که جد در جد متولی بقعه بوده اند، بقعه در سال ۱۳۶۱ نوسازی شده و همان زمان صندوق چوبی به طبقه بالا و بخش بانوان منتقل می شود.

اخیرا اداره کل میراث فرهنگی گیلان به منظور تشکیل پرونده ثبتی، محفظه شیشه ای را باز کرده است. خوانش آیاتی که در حاشیه بالا و پایین خراطی شده سهل تر شده است. جای کتیبه های چوبی خالی است. اینکه صندوق دقیقا چه سالی ساخته یا مرمت شده است، از دید کارشناسانی که پرونده صندوق را تهیه کرده اند، پوشیده مانده است. در پرونده ارسالی به میراث کشور، سال دقیق ساخت و بانی ذکر نشده و قدمت صندوق از روی ظاهر به اواخر زندیه و اوایل دوره قاجار تخمین زده شده است!

معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان علت فقدان مستندات تاریخی را نبود اطلاعات کامل از این صندوق در متون تاریخی و… دانست و ابراز کرد: بعد از ثبت، کارهای پژوهشی روی اثر صورت خواهد گرفت.

«ولی جهانی» می افزاید: صندوق چوبی سلیمانداراب هنر نفیس منبت کاری این مرز و بوم است که با دارا بودن نقوش گل های شاه عباسی و اسلیمی و همچنین درج آیاتی به خطوط ثلث و نسخ، واجد ارزش های هنری برای ثبت در فهرست آثار ملی است. اگرچه بخش هایی از آن به صورت غیر اصولی مرمت شده و روی ترک های چوبی را هم بتونه کاری کرده اند.

ولی جهانی با اشاره به دریچه‌های شیشه‌ای صندوق اضافه می‌کند: شواهد نشان می‌دهد، سه دریچه چوبی که احتمالا حاوی کتیبه صندوق بوده، به سرقت رفته و نیاز به بررسی‌های بیشتر دارد.

وی در پاسخ به این سوال که چرا میراث فرهنگی برای تخمین سال دقیق ساخت صندوق از تست کربن۱۴ استفاده نکرده، می گوید: انجام چنین آزمایشی هزینه سنگینی دارد و اکنون در توان سازمان نیست و معمولا بعد از ثبت اثر در فهرست آثار ملی می توان جوابگوی بسیاری از سوالات باشد.