بدگویی از علی اکبرخان نزد شاه و مسجدی که ساختش در لاهیجان ناتمام ماند
«مسجد اکبریه» شهر لاهیجان در سه دوره تاریخی ساخته شد، ولی درنهایت گنبدهای مسجد ناتمام ماند. اکنون این مسجد که در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده، نیازمند مرمت جدی است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا، مهری شیرمحمدی در شبستان نوشت: از کوچه‌های سنگفرش مشرف به مجموعه تاریخی چهار پادشاهان لاهیجان، وارد کوچه پس کوچه‌های محله «اردوبازار» می‌شوم، در میانه یکی از همین کوچه‌ها، «حسینیه آقا ابراهیم» قرار دارد، با معماری بومی و منبر چوبی در تلار و روبروی آن سردر بزرگ و زیبای «مسجد اکبریه» رخ می‌نمایاند؛ با سقفی سفال پوش و درهای بزرگ چوبی.
سرایدار مجموعه چفت بزرگ آهنی در را باز می‌کند. خزان درختان حیاط مسجد اکبریه، زودتر از موعد اتفاق افتاده است؛ برگ‌های ریز درختان انار فرو افتاده ولی انارهای ناچیده هنوز روی شاخه‌ها مانده است. تنها سبزی درختان حیاط، درخت بلند نارنجی است که نارنج‌هایش بر کف حیاط ریخته و درخت انبه‌ای که سرما را دیده و شکوفه‌های سفیدش باز شده است. بنای اصلی مسجد درست در ضلع شمالی و روبه سردر قرار دارد و در دو سو اتاق‌هایی در یک ردیف با سقفی سفال پوش قرار دارد و از حالات فعلی آن می‌توان فهمید که سالها متروکه مانده است.
راهنما توضیح می‌دهد که این بخش در دوره پهلوی اول ساخته شده و مدرسه علمیه بوده است. مناره مسجد در ضلع شمال شرقی ساختمان و در میان داربست‌ها مانده است. ارتفاع این تک مناره آجری با گل دسته زیبای مسجد از سطح زمین ۱۸ متر است و دارای سقفی رک با پوشش بیرونی از کاشی به رنگ آبی آسمانی، زرد، سیاه و سفید است. موقعیت قرارگیری مناره یادآور نوع معماری دوره سلجوقی است که مناره‌های مساجد در گیلان را منفرد از بنای اصلی و با ارتفاع کمتر می‌ساختند.
عباسی، کارشناس میراث فرهنگی لاهیجان توضیح می‌دهد که بنای اصلی این مسجد در قرن چهارم قمری گذاشته شده و در دوره‌های بعد نوسازی شده است. قدیمی‌ترین بخش مسجد مربوط به دوره صفویه است. ضلع شمالی و بنای اصلی مسجد در دوره قاجار ساخته شده و بخش‌های الحاقی حیاط در دوره پهلوی احداث شده است.
بنای اصلی مسجد که در دوره قاجار ساخته شده، نمای زیبایی در جداره دارد. رنگ سفید جداره بیرونی، پنجره‌هایی با قوس‌های بلند و تزئینات روی جداره به شکل چلیپا و نما رومی دارد. داخل شبستان اصلی مسجد، محرابی است که حاشیه آن با کاشی‌هایی از آیات قرآن با خط نسخ وجود دارد و نزدیک به محراب، کتیبه سنگی حاوی ۲۱بیت شعر نصب شده که سال ساخت مجدد مسجد در دوره قاجار و بانی آن ذکر شده است.
از نام بانی یعنی«علی اکبر خان» که حاکم وقت لاهیجان در دوره فتحعلیشاه قاجار بوده است، می‌توان وجه تسمیه مسجد را دریافت. برخی از این ابیات که به لحاظ تاریخی اهمیت دارد، بدین شرح است؛ «بعهد فتحعلی شاه شهریار عجم/ طراز افسر کاوس و زیب مسند جم بحکم خسرو عادل بشهر لاهیجان/ فراز مسند فرماندهی نهاده قدم بنا نها چنین مدرس و چنان مسجد/ که این مدینه علم است و آن حریم حرم زبانی این دو بنا شد چو اکبریه بنام/ بماند نام نکویش همیشه در عالم نوشت از پی تاریخ هر دو کلک صبا/ شده مدینه علم و حرم قرین بهم» در پایان ابیات، نام کاشی کار نیز ذکر شده است: «کتیبه المذنب زین العابدین کاشانی مستوفی دیوان اعلی ۱۲۳۹»
از دهلیز شمال شرقی و نزدیک به مناره مسجد، به بخش قدیمی مسجد می‌روم. زیبایی این بخش وصف ناپذیر است. شبستانی با ستون‌های طاق ضربی تکرار شونده و آجر چینی‌هایی در گنبدهای هلالی و حوضی در وسط شبستان با کاشی‌های پوشیده شده از لعاب فیروزه‌ای و درهای چوبی که به بخش جدیدتر متصل می‌شود. در ضلع شرقی، حیاط دیگری است که دو راه پله به طبقه دوم می‌رود. راه پله‌ها تقریبا تخریب شده است. زیر راه پله ضلع شرقی، کاشی‌های شکسته لعاب دار و با نقش‌های گل و بوته زیادی ریخته شده و معلوم است کاشی‌ها مربوط به دوره قاجار است.
از پله ضلع دیگر به زحمت وارد طبقه دوم می‌شوم. بخش‌هایی از شبستان طبقه دوم مرمت شده است. از عجایب این مسجد وجود یک حوض دیگر درست بالای حوض اول در طبقه دوم است. این طبقه، پنجره‌های بلندی مشرف به شبستان جدید مسجد دارد. چارچوب فلزی پنجره‌ها که معلوم است جدید کار گذاشته شده، به دلیل زنگ زدگی و نشست در بنا باز نمی‌شود. منابع تاریخی نوشته‌اند، اگر «مسجد اکبریه» تکمیل می‌شد، با مسجد «آیاصوفیه» در استانبول برابری می کرد. ولی سعایت خبرچینان نزد شاه موجب شد گنبدهای مجلل این مسجد ناتمام بماند.(نک، جغرافیای گیلان)
«یاسنت لوئی رابینو» نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم نیز به این موضوع اشاره دارد: « مسجد دارای سه گنبد مجلل است که تاکنون به اتمام نرسیده است.» هم او یادآور می‌شود که دشمنان علی اکبر خان، نزد شاه قاجار سخن چینی می‌کنند که وی در حال ساخت کاخ است و همین امر موجب شد گنبدهای مسجد تکمیل نشود. در کتاب پنج پیران، اشاراتی به ناتمام ماندن این مسجد شده مبنی بر اینکه تزئینات بیرونی مسجد از قبیل آونگ‌های قسمت شرقی و تزئینات کنگره‌ای چلیپا شکل، احتمالا حساسیت هایی را در آن دوره برانگیخته و همین امر منجر به شکایت نزد شاه شده است.
مسجد اکبریه لاهیجان با چنین شاخصه های معماری پیش از انقلاب و در آذر ماه سال ۱۳۵۴ به شماره ۱۲۲۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. ولی از بخش‌های تخریب شده شبستان قدیمی می‌توان فهمید که عزم جدی برای مرمت و نگه داشت این مسجد تاریخی نمی‌شود.
دیدگاه