بازار رضوی؛ نبض و نماد آرمانشهر رضوی

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا، حمید گنجایش؛ نویسنده و‌ پژوهشگر در یادداشتی نوشت:

در طول تاریخ شهرنشینی بشر “بازار” نه تنها به عنوان یکی از مهمترین ارکان مدنیت و تمدن محسوب می‌شدند بلکه حتی در عصر حاضر از مهم‌ترین پایه‌های اصلی موجودیت و توسعه شهرها هستند و در بسیاری از کشورها، بازارها و بازاریان نقش کلیدی و اولیه در خلق شهرها و هدایت شهروندان را به سوی سعادت یا شقاوت ایفا می‌ نمایند.

چنانکه بسیاری از جنبش‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شهرها در بازارها شروع می‌شد و این بازاریان بودند که حرکت‌های تاریخی را مدیریت می‌کردند. همچنین نقش بازار در ایجاد شهرها چنان بارز است که جامعه شناس معروف “استانلی” معتقد است؛ « امروزه آنچه تحت شهر و مدنیت و تمدن می‌شناسیم زاییده بازار است و به گونه‌ای می‌توان گفت شهرها فرزند بازارها هستند و اگر خواستار شهر خوبی هستیم باید بازار خوبی داشته باشیم».

شاید به همین دلیل است که جامعه شناسان و رفتارشناسان معتقدند: اگر قرار باشد شهری آرمانی و اخلاقی که شایسته انسان شهری است ساخته شود ابتدا باید بازاری انسانی و اخلاق مدار پایه گذاری کنیم. همچنان که معتقدند هر زمان بازارها و بازاریان بد اخلاق شدند و هویت و کرامت انسانی خود را از دست دادند و بی نظمی و ناهنجاری‌های اقتصادی و اخلاقی در بازها رواج پیدا کرد و حقوق شهروندان در بازار نادیده گرفته شد، ارزش انسان شهرنشینی و کرامت انسانی در شهرها به کلی از میان رفت و شهرها بی سر و سامان شد و آینده شهرها رو به نابودی رفت. در ادامه به این عبارت و جمله تآکید داشتند؛ «بازاری انسانی برای انسان شهری».

بررسی سیره ائمه معصومین به خوبی به ما می‌فهماند که از نگاه آنان نیز بازار و بازاریان نقش مهمی در شکل‌گیری و ایجاد آرمانشهر اسلامی و تمدنسازی اسلامی دارد. به گونه ای که امامان معصوم (ع) بیشترین توجه آنها به حوزه بازار بوده است و در بازار بیشترین رفت و آمد و نظارت را داشتند و مسائل توحیدی، اخلاقی و حقوقی را به آنها روزانه سفارش می‌کردند که در سیره عملی و رفتاری امامان معصومین(ع) قابل مطالعه و بررسی است.
در ابواب و روایی داریم؛ « تاجر باید بین همه افراد به مساوات و عدالت رفتار نماید. انسان باید در تجارت میانه‌روی را سرمشق خویش قرار دهد. کراهت دارد که تاجر از انسان مضطر سودی دریافت نماید. اگر به کسی وعده احسان داد به وعده‌اش عمل نماید از رباخواری که ظلم به دیگران است بپرهیزد. در تجارت احسان کرده و همچنین تسامح را فراموش نکند و زیاده‌تر عطا کند هنگام فروش. هنگام خرید مقدار آن را کمتر محاسبه نماید و مسامحه را الگوی خویش قرار دهند».

در سیره و آموزه‌های حضرت امام رضا (ع)، بازار به عنوان عالی‌ترین و عملی‌ترین مرکز برای ارتباطات انسانی و اخلاقی شهروندان نقشی مهم و فوق العاده حساس در شکل‌گیری و ایجاد آرمانشهر اسلامی و رضوی دارد چرا که اگر بازار و مراکز بازاریابی و کسب و کار مردم اسلامی_رضوی شد و سیره و معارف رضوی در ارتباطات اقتصادی بازاریان مورد توجه قرار گرفت و شهروندان خود را ملزم به رعایت و تبعیت از آموزه‌های رضوی در فعالیت‌های اقتصادی کردند آرمانشهر رضوی و جامعه انسانیِ رضوی تحقق خواهد یافت. چنانچه گفته اند‌: « اگر خواستید سطح مدنیت، فرهنگ، اخلاق و حقوق انسانی یک شهر یا کشور اسلامی را بسنجید ببینید افراد آن جامعه تا چه اندازه در بازار با هم اخلاقی و برادری رفتار می‌کنند و یا در بیانی سریعتر آورده شده است که این بازار اسلامی است که به شهر اسلامی هویت می‌دهد و به تکالیف تعالی و تکامل آن یاری می‌رسد».

بنابراین از گذشته تاکنون هرگاه صحبت از شهر و مدنیت و حقوق شهروندان و اصلاحات هم معنی با شهر بیان شده است به خودی خود موضوع بازار در ذهن انسان نقش می‌بست. در این راستا؛ می‌توان به مهمترین شاخصه‌ها و ویژگی‌های بازار در آرمانشهر رضوی همچون؛ « توحیدی بودن بازار، عدالت محوری، احسان و نیکی، مالکیت مجازی در بازار، برابری و برادری، میانه‌روی و اعتدال، ولایت مداری‌ و‌ ولایت پذیری، رفاه و فلاح بازاریان، تطابق بازار با شرع و‌ مبانی اقتصادی اسلام، رعایت حقوق غیر مسلمانان در بازار، شفافیت و صداقت در معاملات، و در آخر؛ مدیریت دقیق و مسئولانه بر بازار» اشاره نمود که از جمله مهمترین شاخصه‌های تحقق بازار اسلامی و متعالی در آرمانشهر رضوی است که از مطالعه سیره علمی و عملی حضرت امام رضا(ع) حاصل می شود.

اولین و مهم‌ترین شاخصه تمایز کننده میان بازار رضوی با دیگر بازارهای مرسوم دنیا “توحیدی و الهی بودن” آن است. به بیان دقیق تر؛ پایه و شالوده اصلی بازار در آرمانشهر رضوی بر اساس احکام توحیدی و ایمان داشتن به خداوند متعال و طاعت و بندگی او بنیان شده است.

چنانکه فرمود؛ «بدانید که تسلیم اوامر الهی بودن در رأس طاعت و بندگی حق تعالی قرار دارد خواه انسان فلسفه و دلیل امر و دستور حق تعالی را بفهمد و با عمقش پی ببرد و خواه از آن چیزی نفهمد و از درکش عاجز بماند».
با همین رویکرد در آموزه‌های رضوی به حمد و سپاس خداوند، کسب توفیقات والای معنوی، طلب رزق و روزی حلال از خداوند، و از همه مهمتر؛ مرگ اندیشی و معادنگری که از مؤلفه‌های شاخصه توحیدی بودن بازار در آرمانشهر رضوی است فراوان تأکید شده است. به گونه‌ای که حضرت امام رضا علیه السلام در بیان ارزشمند و معنادار به همین معارف توحیدی در بازار می‌فرماید؛ «هر فردی هنگام وارد شدن به بازار بگوید؛«سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْء» خداوند آنچه تا روز قیامت بیافریند به او عطا می کند».

همچنین توصیه مؤکد شده است در بازار و آرمانشهر رضوی نباید خرید و فروش و مسائل مالی و اقتصادی انسان را از یاد خداوند غافل کند. چنانکه امام رضا علیه السلام می فرمایند: «خرید و فروش شما را از یاد خداوند غافل نکند، در هر حال به یاد خدا باشید».

عبادت و ولایت پذیری در بازار مصداق عینی از همین حدیث شریفه امام است که فرمود؛« لا إلهَ إلاّ اللّه حِصْنی، فمَنْ دَخلَ حِصْنی أمِنَ مِن عَذابی.بشروطها و أنا مِن شُروطِها».

در حقیقت از منظر آموزه‌های امام رضا(ع) ریشه همه انحرافات و مشکلات شهرهای امروزی در شرایط امروزی معلول دور شدن امت اسلامی از بنیادی‌ترین اصول تمدن سازانه اسلام یعنی؛ “توحید و ولایت” است که فرمود؛ « لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی من من عذابی»؛ اشاره به ضرورت توحیدی بودن آرمانشهر رضوی دارد و در ادامه فرمود؛ «بشروطها و انا من شروطها».

رعایت عدالت در بازار در کنار توحید و ولایت مداری از دیگر امتیازهای والای بازار در آرمانشهری رضوی به شمار می‌آورد. به گونه‌ای که یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین شاخصه‌های تحقق بازار رضوی توجه به مسئله خطیر عدالت است. همچنان که در آموزه‌های رضوی آمده است؛ «خداوند متعال را عبادت کنید، روابط اقتصادی اسلامی در بازار داشته باشید، حق هر کسی را به طور کامل بدهید، از فرصت‌های اقتصادی و موقعیت‌های شغلی به سود خود و بستگانتان و به زیان توده ها بهره نبرید، به همدیگر دروغ نگویید و در مبادلات اقتصادی انصاف و‌ صداقت داشته باشید».

رعایت اصل عدالت در بازار و آرمانشهر رضوی چنان نکته حائز اهمیتی است که قرآن کریم نیز پیوسته اصل رسالت یکی از پیامبران الهی به نام حضرت شعیب را ایمان به خداوند متعال و رعایت عدالت در معامله‌های اقتصادی بیان می‌کند. در واقع مهم‌ترین شاخصه های نمود عینی و ملموس اجرای عدالت در بازار رضوی در این موارد قابل بیان است؛ قیمت مناسب و سود عادلانه، حذف واسطه‌های غیر لازم که در این مورد هم حضرت امام رضا علیه السلام می‌فرماید؛ « شخصی که در بازار شهر حضور دارد برای فرد غریب وکیل نشود و مردم را به حال خود واگذارید.(نفی و رد دلال های ضرر رسان بازار). خداوند متعال آنها را به وسیله دیگری روزی می دهد»، نفی کم فروشی و احتکار، پرهیز از وارد شدن در معامله دیگران از جمله دیگر مواردی است که در حوزه عدالت امام رضا علیه السلام به آن اشارات مستقیم کرده است.
برای تحقق بازار عدالت محور رضوی چنانکه حضرت امام رضا(ع) از حضرت امام صادق(ع) روایت می‌کند که پیامبر اکرم(ص) از مداخله انسان در معامله برادر دینی اش نهی فرموده است.
بنابراین بر اساس آموزه‌های رضوی و با تأکید بر اصل عدالت، مردم در کسب ثروت و سرمایه نباید به هم دروغ بگویند یا تقلب کنند. آنها باید به عهد خود وفا کنند و قرارداد اقتصادی و مالی خود را کامل انجام دهند.

احسان و نیکی در بازار و بخشش نسبت به همدیگر از دیگر مولفه‌های الزام آور تحقق بازار رضوی است. چنانکه امام رضا علیه السلام فرمود؛ «بهترین احسان‌ها یا مواسات شریک کردن برادران در مال و امکانات زندگی است». و همچنین حضرت امام رضا(ع) در حدیث دیگری می‌فرمایند؛ « مهربانی کردن با مردم اولین فرمان عقل پس از ایمان است همچنین نیکی و دوستی کردن با مردمان چه نیکشان و چه بدشان».

آن حضرت در خراسان در روز عرفه تمام مال خود را احسان و بخشش کرد. فضل بن سعد به امام فرمود؛ « این این کار شما زیان و ضرر به خودتان است. امام در جواب فرمود؛ این کار من تمامش سود است. شما نمی‌توانی کاری را که اجر و پاداش اخروی دارد ضرر بشمارید».

بنابراین احسان و بخشش از شاخصه‌های ممتاز بازار رضوی است. چنانکه در زیارت آن حضرت می‌خوانیم؛ «سلام بر فریادرس بیچارگان».
شاخصه دیگر در بازار رضوی، جانشینی و مالکیت بازار مجازی در بازار است.
این اصل تأثیری مهم در اخلاقی و انسانی کردن شهرهای امروزی دارد و به ساختن آرمانشهر رضوی که ما مدعی ساختن آن هستیم کمک می نماید. در بازار و آرمانشهر رضوی هیچ کس مالک هیچ چیز نیست مگر مالکیت مجازی مشروط و موقت در این دنیا. چرا که مالک حقیقی فقط خداست و آنچه در اختیار ماست عاریه و امانت است و مالکیت انسان‌ها در اموال و دارایی‌ها مالکیت مجازی است. همچنان که امام فرمود؛ «مردمان مالک مجازی یا عاریتی هستند که مالکیت آنان ماندگار و حقیقی نیست بلکه ملکیت آنان مجازی و فانی است».

از دیدگاه امام رضا علیه السلام؛ سرمایه و امکانات مادی امانتی است که به انسان داده شده است تا نیازمندی های خود را تامین کند و در راه تکامل بپیماید. بر این اساس جانشین و امانت‌دار الهی است و حتی در بازار و معادلات تجاری و اقتصادی باید در چهارچوب احکام و ارزش‌های الهی و انسانی از آن استفاده کند و از این اموال و سرمایه‌هایی که به عنوان امانت در دستان اوست در خدمت منافع و سود رساندن به دیگر شهروندان استفاده نماید. در فرازی دیگر می فرماید؛ «بدان که حق برادران بر تو‌ واجب و فرض است از دارایی و سرمایه خود برای آنها سرمایه گذاری کنید و هر چیز برای شما سود و منفعت است رواست با برادران خود تقسیم کنید».

امام رضا علیه السلام در حدیثی دیگر فرمودند؛ «خداوند مؤمن را از نور خویش آفرید پس هر مؤمنی برادر حقیقی مؤمن دیگر است». همچنین در جای دیگر بر نفی شدید دو قطبی فقر و اشرافی گری تأکید داشته اند. اینکه در شهر و بازار برخی دو قطبی تشکیل بدهند و بگویند مثلا این سفره برای فقراست و آن سفره برای اغنیا، در بازارِ شهر رضوی جایگاهی ندارد.

نظارت مسئولانه، مدیریت دقیق و منظم دولت و کارگزاران جامعه اسلامی بر بازار از دیگر شاخصه‌های مهم در شکل‌گیری و برپایی آرمانشهر رضوی است که در سیره و معارف رضوی مورد تأکید ویژه قرار گرفته است. این شاخص که متوجه دولت و مسئولان ذی ربط در امور بازار و اقتصاد جامعه است نقش بسیار کلیدی و تعیین کننده در سالم سازی مسائل و مبادلات مالی و کالایی بازار و حل مشکلات اقتصادی مردم در آرمانشهر رضوی دارد. مسئولین جامعه اسلامی باید چنان نظارت دقیق و مسئولانه بر بازار داشته باشند که مبادلات تجاری و اقتصادی بازاریان منجر به فساد، رانت، بی عدالتی و ظلم اقتصادی در جامعه نگردد. به گونه‌ای که حضرت امام رضا علیه السلام در این رابطه در روایتی ارزشمند می فرماید؛ « زمانی که مردم به کارهای ممنوع دست زدند و هر کسی هر چه دلش خواست انجام داد بدون اینکه مسئولی نظارت کند در این صورت مردم همگی به فساد و تباهی در بازار دچار می‌گردند».

شفافیت در بازار یکی دیگر از شاخصه های تعیین کننده در تحقق بازار کارآمد و روزآمد برای تحقق و تکامل آرمان شهر رضوی است. در سیره نظری و رفتاری امام رضا(ع) آمده است در بازار اسلامی باید همه مبادلات، قیمت ها، کیفیت و‌ کمیت کالاها و‌ اجناس و خرید و فروش های روزانه به صورت شفاف در اختیار مردم و خریدار و فروشنده قرار بگیرد و مردم شفاف و صریح و روشن با اطلاعات کامل از اجناس با هم تجارت نمایند که جلوی فساد و تباهی اموال گرفته شود و اعتماد و سرمایه اجتماعی بازاریان صدمه نبیند‌. شفافیت چنان اصل مهم و ارزشمندی است در اسلامی و انسانی کردن آرمانشهر رضوی که امام رضا(ع) در روایات و احادیث فراوانی به این موضوع با اهمیت پرداخته است.

در پایان و جمع بندی، بازار اسلامی و اخلاق مدار نقش و جایگاه بایسته در شکل‌گیری آرمانشهر رضوی دارد تا جایی که به صراحت می‌توان گفت یکی از مهمترین مؤلفه‌ها و عناصر کلیدی در تحقق و آرمانشهر رضوی را بر عهده دارد و‌ نبض و نماد آرمانشهر رضوی و اسلامی را ایفا می نماید. در این راستا تحلیل ویژگی‌ها و شاخصه‌های بازار اسلامی در آموزه‌های رضوی از ضروری ترین و الزام آورترین نیازهای روز با موضوع آرمانشهر رضوی است که در جامعه ما کمتر بدان پرداخته شده است و لازم است بیش از گذشته بیندیشیم و تحقیق و بررسی نماییم که در عصر حاضر در جوامع اسلامی و به خصوص کشورمان تا چه اندازه بازارشهرهای امروزی با شاخصه ها و معیارهای بازار رضوی همخوانی و تطابق محتوایی و عملی دارد.
« توحید گرایی، ولایت‌مداری، عدالت، احسان و بخشش، مالکیت مجازی، رفاه و فلاح و تطابق با شرع و دین، برابری و برادری، رعایت حقوق شهروندان غیر مسلمان، شفافیت در بازار، مدیریت دقیق و مسئولانه بر بازار»، از مهمترین ویژگی ها و شاخص های مهم بازار در آرمانشهر رضوی است که به صورت اشاره ای و مروری کوتاه در این یادداشت رسانه ای بررسی شد.

در مجموع یافته‌ها نشان می‌دهد که در آرمانشهر رضوی بازار باید به تمام نیازها و خواسته‌های مادی و معنوی انسان شهری پاسخ دهد و برخلاف شهرهای سرمایه‌داری و سکولار جامعه جهانی که فقط به مصالح مادی و اقتصادی شهروندان می‌اندیشد در آرمانشهر رضوی رسالت بزرگتر بازار تامین معنویت، توسعه فضائل اخلاقی، فلاح و رستگاری اخروی برای کلیه شهروندان است. این رسالت متعالی محقق نخواهد شد مگر اینکه اصول و ارزش های اخلاقی و حقوق انسانی به تمام معنا در بازار رضوی رعایت شود.
در پایان می‌توان گفت بازار نقش هویت دهی و اصالت بخشی به آرمانشهر رضوی را داراست و بنای آرمانشهر رضوی بر شالوده بازار رضوی برپا شده است و بازار رضوی نیز آمیخته با ارزش‌ها و معیارهای اخلاقی و حقوقی است که لازم است در جامعه امروزی بیش از گذشته برای ترویج، تبلیغ و نهادینه سازی آن تلاش و همت مضاعف شود.

منابع:

۱. ابن بابویه، محمد بن علی، «عیون الاخبار» جلد ۱ و ۲. تهران نشر صدوق ۱۳۷۲.
۲. احمدی، محمد، «اخلاق اسلامی»،‌ چاپ تهران انتشارات آسمان ۱۳۹۲ .
۳. امامی، محمد، «بازار مسلمانان»، مشهد دانشگاه علوم اسلامی.
۴. ایروانی، جواد، «اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث»، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی؛ ۱۳۸۴.
۵. ایمانی، جعفر، «بازار شهرهای جهانی»، انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۸۰.
۶. جهان شاهی، سعید، «بازار در تمدن اسلامی». چاپ اول. انتشارات دانشگاه امام صادق ۱۳۸۴.
۷. رحیم پور، ازغدی حسن، «بازار اسلامی از منظر امام رضا علیه السلام» انتشارات موسسه طرحی برای فردا ۱۳۹۳.
۸. عطاردی، عزیز الله، «اخبار و آثار حضرت امام رضا علیه السلام» چاپ اول۱۳۷۸، کتابخانه صدرا.