فک خزری؛ عوامل تهدید کننده سلامت و دلایل کاهش جمعیت

سعید خاوری نژاد(محقق و پژوهشگر حوزه اوراسیا):

یکی از مهم‌ترین گونه‌های جانوری خزر که به‌جهت خصوصیات خود، نادر و فقط به همین دریا محدود می‌شود فک خزری، تنها پستانداری آبزی این دریا است. حوضه جنوبی دریای خزر زیستگاه ۵۳ جنس از ۷۹ گونه ماهی است که فک خزری به‌عنوان تنها گونه پستاندار دریای مازندران است (”فک خزری در حال،“ ۱۳۹۱). گوشتخوار بودن این حیوان و نبود شکارچی طبیعی در محیط آبی دریا موجب شده این فک به‌جهت قرار گرفتن در رأس هرم غذایی و همچنین مصرف همان غذاهایی که انسان استفاده می‌کند، به گزینه مناسبی برای افزایش آگاهی از تبعات آلودگی دریا و منابع زیستی موجود در آن تبدیل شود. به‌عبارت دیگر «بررسی آلاینده‌های زیست‌محیطی در ارگان‌های مختلف این موجودات، به‌عنوان حیوانی که در رأس هرم غذایی اکوسیستم خزر قرار گرفته… بهترین راه جهت کنترل وضعیت آلودگی‌های این دریاچه است» (”آلودگی خزر با بررسی،“ ۱۳۹۵).

همچنین نقش تعدیل کننده فک در اکوسیستم خزر به این صورت تبین می‌شود که «با شکار آبزیان بیمار، ضعیف و دارای اختلالات ژنتیکی، باعث حذف ژن‌های معیوب از جمعیت ماهیان شده و در نتیجه نسل‌های آینده، نسل مقاوم‌تر و سالم‌تری خواهند بود» (صیاد شیرازی و خالقی، ۱۳۹۵).

فک خزری از اعضای کوچک خانواده فک‌های بدون گوش است که به‌جهت رفتار مهاجرتی، در بهار و تابستان در مناطق ماسه‌ای و صخره‌ای جنوب خزر و در پاییز و زمستان در مناطق برفی و یخ‌زده شمال خزر زندگی می‌کند و در آن‌جا به زاد و ولد می‌پردازد (یاریان، ۱۳۹۴). گله‌های فک خزری به تعداد ۵۰ ـ ۴۰ قلاده به رهبری یک نر بالغ به‌صورت دسته جمعی حرکت می‌کنند و به‌طور عمده ماده‌ها و نرهای نابالغ اعضای اصلی گله می‌باشند (”فک‌های نجات یافته،“ ۱۳۹۴).

در سال ۱۳۹۱ اعلام شد که «از ۱۹ گونه فک در جهان، زیستگاه یک گونه از این پستانداران در دریای خزر است» (”فک خزری در حال،“ ۱۳۹۱). کاهش فاحش جمعیت این گونه ارزشمند موجب شده که در دهه گذشته تحقیقات علمی و اقدامات اجرایی مهمی در زمینه حفظ و احیای این جانور در معرض انقراض انجام شود.

آسیب‌شناسی جمعیتی فک‌ها

این گونه ارزشمند منحصر به فرد در نیم قرن گذشته، به‌ویژه در دهه‌های اخیر، به دلایل مختلفی با کاهش جمعیت روبرو شده است. از اکتبر ۲۰۰۸ وضعیت فک خزری در فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی، از «آسیب پذیر» به «در معرض انقراض» تغییر کرد (“Caspian Seal,” ۲۰۱۱). جمعیت فک‌ها در ابتدای قرن ۲۰ در حالی به بیش از یک میلیون می‌رسید که به‌جهت فعالیت‌های انسانی دچار کاهشی ۹۰ درصدی شده است (“Caspian Seal,” ۲۰۱۱) و نرخ فعلی مرگ و میر آنان همچنان از نرخ تولد نوزادان بیشتر است (Härkönen et al. 2008).

در سال ۱۳۹۲ اعلام شد که جمعیت فک خزر از یک میلیون به صد هزار کاهش یافته و عامل اصلی چنین کاهشی را استمرار صید غیر قانونی این تنها پستاندار خزر اعلام کرد و ضمن طرح این‌که روسیه سالانه ۱۰ هزار مجوز شکار فک صادر می‌کند، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان را نیز مسئول شکار بی‌رویه فک خزری دانست (”امضای تفاهم همکاری‌های،“ ۱۳۹۲). با توجه به تعداد توله‌ها، جمعیت فک‌ها در سال ۲۰۰۵ بالغ بر ۱۰۴ هزار قلاده تخمین زده شد (Härkönen et al. 2008). با این حال آمار نگران کننده‌تری از کاهش جمعیت این گونه دریایی نیز وجود داشت. در آمارگیری سال ۲۰۱۳ که تنها در بخشی از منطقه انجام شد تنها تعداد ۸۰ ـ ۷۰ هزار قلاده شناسایی شد (”کارگاه آشنایی با فک،“ ۱۳۹۵). رشد جمعیتی فک خزری در دهه ۲۰۱۰ سالانه ۴ ـ ۳ درصد کاهش ‌یافت (“Caspian Seal,” ۲۰۱۱).

در رابطه با عوامل تهدید کننده سلامت فک و دلایل کاهش جمعیت این گونه زیستی به‌طور عمده نکاتی مطرح می‌شود که سه عنصر انسان، آلودگی محیط زیست و بیماری‌های مختلف، نقش برجسته‌ای در آن دارند. همچنین نباید فراموش کرد که بسته بودن دریای خزر یکی دیگر از دلایلی است که موجب می‌شود فک‌ها نتوانند در مقیاس وسیع‌تری پراکنده شوند.

به‌طور دقیق‌تر، شش گروه عمده عوامل تهدید کننده سلامت و جمعیت فک خزری عبارتند از شکار، بیماری، تلفات در تورهای صیادی، آلودگی دریا، کمبود منابع غذایی و تغییرات اقلیمی که در این میان جز بیماری، تمام عوامل تهدید کننده به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم به انسان و فعالیت‌های مخرب آن در محیط زیست مربوط می‌شوند؛ انسان تهدیدی برای خود و محیط زیست خزر!

شکار اگر مهم‌ترین دلیل کاهش جمعیت فک نباشد، بی‌تردید از مهم‌ترین آنان خواهد بود. شکار فک نه فقط به‌طور تجاری توسط انسان، بلکه به وسیله عقاب دریایی^[۱] و گرگ خاکستری^[۲] در سواحل خزر، به‌ویژه ایران نیز صورت می‌پذیرد و در کاهش جمعیت فک‌ها به‌ویژه رساندن نرخ مرگ و میر نوزادان آن به ۲۲ درصد در دوره شیرخواری بسیار مؤثر است (یاریان، ۱۳۹۴). این جانور منحصر به‌فرد خزری جزو گونه‌هایی از حیوانات محسوب می‌شود که مورد شکار تجاری قرار می‌گیرد و سالانه ۶ ـ ۳ هزار مجوز قانونی شکار (بسته به مجوز) صادر می‌شود و فعالیت‌های انسانی در حالی می‌تواند موجب تلفات جمعیتی بالغ بر ۱۲ ـ ۹ هزار قلاده از این پستاندار آبزی شود که با توجه به وضعیت دریای خزر، طبیعت قادر به جبران این کاهش جمعیت نمی‌باشد (”۱۰ سال آینده؛ پایان زندگی،“ ۱۳۹۵). بیشترین میزان شکار فک در روسیه بوده است که به‌‌دلیل شرایط آب و هوایی سرد سواحل در زمستان، به محلی برای زاد و ولد فک تبدیل می‌شود. دو مسأله شکار سنتی فک خزری و همچنین وجود مافیای تجارت فک که از پوست، چربی و حتی گوشت آن برای تغذیه روباه‌های پرورشی بهره می‌برند از مشکلات پیش‌رو برای حفظ و احیای جمعیت این گونه زیستی خاص می‌باشد (”امیر صیاد شیرازی: همکاری،“ ۲۰۱۶).

بیماری ویروسی نیز از دلایل مهم مرگ و میر گروهی این حیوان در مقیاس گسترده بوده است. در اواخر دهه ۱۹۹۰ بیماری ناشی از ویروس دیستمپر از سگ‌سانان به فک‌های دریایی انتقال یافت که نزدیک به ۱۰ هزار قلاده از این حیوان طی دو فصل بهار و تابستان به‌خاطر تخریب و تضعیف سیستم ایمنی بدن از بین رفتند که در واقع به‌‌دلیل تجمع آلودگی‌ها در بدن حیوانات صورت پذیرفت؛ امری ناشی از شیوع و گسترش آلودگی آب دریای خزر (”امیر صیاد شیرازی: همکاری،“ ۲۰۱۶). آوریل ـ ژوئن سال ۲۰۰۰ نیز به‌عنوان یکی دیگر از برهه‌های زمانی بود که موارد متعددی از مرگ و میر فک‌ها در اثر ابتلا به ویروس دیستمپر گزارش شد و چندین هزار فک از بین رفتند و ایران نیز در ماه‌های اکتبر ـ دسامبر این سال دستخوش این فاجعه شد (“Caspian Seal,” ۲۰۱۱). در ادامه در بهار سال ۲۰۰۱ نیز مورد دیگری از مرگ و میر چند هزار فک خزری مشاهده شد که به‌طور مجدد در اثر بیماری دیستمپر بود (Kuiken et al. 2006). بیشتر فک‌های تلف شده در اثر دیستمپر، جوان بودند و میزان آلودگی به این ویروس در آنان کم بود (Kuiken et al.,2006)، اما آثار بلند مدت این تلفات در کاهش نرخ زاد و ولد فک‌ها نمود پیدا می‌کند. بین ۳ ـ ۲ هزار قلاده فک به‌‌دلیل این بیماری ویروسی از بین رفتند، اما هر لحظه احتمال شیوع مجدد بیماری دیستمپر و وقوع تلفات گسترده وجود دارد (”«آقا شارلی» رهاسازی شد،“ ۱۳۹۵).

از دلایل دیگر کاهش جمعیت فک‌های خزری، فعالیت‌های انسانی مرتبط با شکار در محیط زیست این حیوان است. به‌عنوان مثال، گیر افتادن فک‌ها در تورهای صیادی، ضریب تلفات این حیوان را چه در آب و چه توسط صیادان که آن را خطری برای صید خود می‌دانند بالا می‌برد. ۹۵ ـ ۹۰ درصد از این فک‌ها در تور ماهیان خاویاری گرفتار می‌شوند زیرا این تورها به‌‌دلیل داشتن چشمه‌‌های بزرگ به محلی برای ورود و گیر کردن فک‌ها تبدیل می‌شوند در حالی که تور پره که برای ماهیان استخوانی مورد استفاده قرار می‌گیرد چشمه‌های کوچکی دارد که فک هم‌زمان با بالا کشیدن طناب می‌تواند از قسمت فوقانی آن خارج شود (”زندگی «آقا کوشا»،“ ۱۳۹۵). در سال ۲۰۱۳ برآورد شد که سالانه حدود ۱۲ هزار قطعه فک خزری در تورهای صیادی بزرگی گرفتار می‌شوند که به‌منظور شکار غیر قانونی ماهیان خاویاری در شمال خزر مورد استفاده قرار می‌گیرند (Dmitrieva et al., 2013).

آلودگی‌‌ دریای خزر که از منابع آلاینده فاضلاب شهری، خانگی، صنعتی و سموم کشاورزی و فعالیت‌های نفتی و پالایش گاز در سواحل و درون دریا ناشی می‌شود باعث ضعف سیستم ایمنی بدن و مسمومیت‌های مزمن گونه‌‌های دریایی به‌ویژه فک خزری می‌گردد. در بهار سال ۱۹۹۷ آذربایجان شاهد مرگ و میر هزاران قطعه فک در اثر آلودگی به سم د. د. ت. بود (Forsyth e al.,1998) که در کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد و به‌طور معمول از طریق رودخانه‌ها به دریا راه پیدا می‌کند. آلاینده‌هایی از قبیل د. د. ت. که از رودخانه‌ها به دریا می‌ریزند موجب تضعیف سیستم ایمنی فک‌ها می‌شوند (Kajiwara et al., 2008) و ضریب ابتلا به دیستمپر را افزایش می‌دهند که عامل اصلی مرگ و میر هزاران فک در سال‌های ۱۹۹۷ و ۲۰۰۱ ـ ۲۰۰۰ بود (Pollack, 2001; Forsyth, Kennedy, Wilson, Eybatov & Barrett, 1998; Kuiken et al., 2006; Kennedy et al., 2000). مشاهده شده که علاوه‌بر حساسیت حیوان در برابر بیماری‌‌هایی که در گذشته به آن مقاومت داشت، تولید مثل و قدرت باروری آن بسیار کاهش یافته و بعضی از فک‌های ماده عقیم شده‌اند (”«آقا شارلی» رهاسازی شد،“ ۱۳۹۵). گزارش‌ها نشان می‌دهند که نرخ عقیم شدگی در فک‌های ماده در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ بالا بود (Watanabe et al. 1999; Kajiwara et al. 2008).

کمبود منابع غذایی و ماهیان در خزر موجب شده فک‌ها با بحران مواد غذایی روبرو شوند. میزان ماهی کیلکا به‌عنوان یکی از منابع اصلی غذایی فک‌ها در خزر به‌شدت کاهش یافته و به این دلیل ماهیان دیگری نظیر کفال را برای تغذیه شکار می‌کنند که چربی کمتر موجود در بدن این ماهی باعث می‌شود فک برای جبران چربی، ماهی بیشتر بخورد که این امر به تجمع بیشتر آلودگی دریا در بدن آن منجر می‌شود و چرخه ضعف سیستم ایمنی و نابودی تکرار می‌شود (”امیر صیاد شیرازی: همکاری،“ ۲۰۱۶). همچنین ایوانوف^[۳] و همکاران در سال ۲۰۰۰، ورود شانه دار مهاجم در دهه ۱۹۹۰ به خزر و نقش آن در کاهش منابع غذایی فک‌ها را در تحقیقی بررسی کردند (۲۵۵ – ۲۵۸).

از دیگر دلایل مؤثر بر تغییرات منفی جمعیتی فک‌ها باید به شرایط آب و هوایی و تغییرت اقلیمی منطقه خزر به‌ویژه سواحل شمالی در روسیه اشاره کرد که ضمن تأثیرگذاری بر سلامت فک‌ها، باعث مهاجرت آنان می‌شود. فک‌ها به‌طور طبیعی باید در فصل زمستان و در اوج سرما و در نواحی سرد، زاد و ولد کنند، اما به‌‌دلیل کوچک‌تر شدن فزاینده نواحی منجمد شمال خزر در روسیه، گله‌ها به سمت نواحی دیگر می‌روند و گزارش‌ها نیز حاکی از این بوده که گله‌های فک خزری در سواحل ترکمنستان، یعنی جایی که در اصل نباید چنین کنند، زاد و ولد می‌کنند و در نتیجه شرایط جدید و گاه نامساعد، نوزادهایی نارس و کوچک به دنیا می‌آورند (”امیر صیاد شیرازی: همکاری،“ ۲۰۱۶).

در نتیجه، سازمان‌های بین‌المللی و همچنین گروه‌های مردم‌نهاد حامی محیط زیست و جانوران و همچنین برخی دولت‌های منطقه ـ به طور عمده، ایران ـ اقداماتی در زمینه حفاظت از این گونه زیستی انجام داده‌اند.

مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزر

ایران را باید به‌عنوان فعال‌ترین کشور خزری در زمینه حفاظت از فک‌ها معرفی کرد که اقدامات انجام شده در آن به‌منظور نجات این گونه از خطر انقراض، به هیچ وجه با فعالیت نادر یا بی‌عملی سایر کشورهای خزر قابل مقایسه نیست. یکی از مهم‌ترین اقدامات دولت ایران جهت حفظ و حمایت از فک خزر، امضای یادداشت تفاهم همکاری‌های زیست‌محیطی میان معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست و مرکز تحقیقات و احیای فک کشور هلند بود که با هدف حفظ فک خزری و کسب تجربیات مرکز تحقیقات و احیای فک هلند انجام شد و طی ۱۱ ماده و برنامه عمل دوسالانه، برای مدت پنج سال اجرایی شد (”امضای تفاهم همکاری‌های،“ ۱۳۹۲).

مؤسس مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری، لنی هارت^[۴] تبعه کشور هلند است. وی که ۴۶ سال پیش با تشکیل مرکز درمانی و تحقیقاتی فک (سگ آبی) در کشور هلند توانست دو گونه فک هلندی را از خطر انقراض نجات دهد، برای اولین بار حدود ۱۰ سال پیش به درخواست دکتر حسن‌زاده کیابی از اساتید رشته محیط زیست دانشگاه شهید بهشتی و به‌منظور کمک به وی برای رفع مشکل جمعیت در معرض انقراض فک خزری به ایران آمد (”روزهای بدون مرگ،“ ۱۳۹۶). با اعلام ‏‫ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی مبنی بر کاهش شدید جمعیت فک خزر از ۱ میلیون قلاده به ۱۰۰ هزار، این مرکز هلندی گروهی را برای ارزیابی منطقه خزر با هدف بررسی و شناسایی بومیان علاقه‌مند در این منطقه اعزام نمود زیرا بررسی‌ها حاکی از آن بود که ایران به‌‌دلیل نداشتن شکارچی فک بهترین نقطه برای آغاز حفاظت از این گونه‌ها است و نظر به این‌که حضور فک‌ها بیشتر در نیمه شرقی سواحل ایران در نزدیکی مرزهای ترکمنستان است، مرکز بیشتر بر این محدوده متمرکز شد (”امیر صیاد شیرازی: همکاری،“ ۲۰۱۶).

در نتیجه بررسی‌ها و مطالعات اولیه، مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزر، که به‌نام مرکز لنی هارت نیز شناخته می‌شود، در سال ۱۳۸۹ با کمک مرکز تحقیقاتی و درمانی فک هلند و با همراهی سازمان حفاظت محیط زیست ایران آغاز به‌کار کرد. مقر اصلی این مرکز در ایران در جزیره آشوراده در استان گلستان است (”گروه بین‌المللی حفاظت،“ ۱۳۹۴) که زمین آن از طرف شرکت مادر تخصصی مدیریت ماهیان خاویاری استان گلستان در اختیار آن قرار داده شده است. در سال ۱۳۹۵ اعلام شد که علاوه‌بر آشوراده، مکانی در منطقه حفاظت ‌شده بوجاق نیز برای پروژه حفظت و درمان فک‌های خزری در نظر گرفته‌ شده است (”کارگاه آشنایی با،“ ۱۳۹۵).

ارجاعات

امیر صیاد شیرازی: همکاری هر پنج کشورهمسایه خزر برای نجات «فوک خزری» ضروری است. (۲۰۱۶، نوامبر ۲۲). خبرگزاری اسپوتنیک. قابل دسترسی در http://caspianwildliferescuers.ir/?p=48

امضای تفاهم همکاری‌های سازمان حفاظت محیط زیست با مرکز تحقیقات و احیا فوک هلند. (۱۳۹۲، خرداد ۰۵). پایگاه اطلاع رسانی دولت. قابل دسترسی در http://dolat.ir/detail/227683

«آقا شارلی» رهاسازی شد/ خطر در کمین یگانه پستاندار خزر. (۱۳۹۵، مهر ۲۵). خبرگزاری مهر. قابل دسترسی در http://www.mehrnews.com/news/3796085

آلودگی خزر با بررسی لاشه فوک‌های خزری کنترل می‌شود. (۱۳۹۵، بهمن ۲۹). خبرگزاری صدا و سیما. قابل دسترسی در http://www.iribnews.ir/fa/news/1517577

روزهای بدون مرگ برای فک خزری. (۱۳۹۶، فروردین ۱۹). خبرگزاری دانشجویان ایران. قابل دسترسی در http://mazandaran.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=36355

زندگی «آقا کوشا» پایان یافت/ فُک خزر نیازمند حمایت است. (۱۳۹۵، آذر ۲۳). خبرگزاری مهر. قابل دسترسی در http://www.mehrnews.com/news/3848741

صیاد شیرازی، ا.، و خالقی، س. ر. (۱۳۹۵، آبان ۲۲). مرکز تحقیقاتی فوک خزری. قابل دسترسی در http://caspianwildliferescuers.ir/?p=48

فک خزری در حال انقراض است. (۱۳۹۱، اردیبهشت ۱۳). شمال نیوز. قابل دسترسی در http://www.shomalnews.com/view/60921

فک‌های نجات یافته در آبهای ایران به ۷۱ قلاده رسید. (۱۳۹۴، آبان ۲۹). خبرگزاری مانا. قابل دسترسی در http://www.mana.ir/110/index.aspx?nid=58464&mId

کارگاه آشنایی با فک خزری در گرگان برگزار شد. (۱۳۹۵، اردیبهشت ۰۷). خبرگزاری مهر. قابل دسترسی در http://www.mehrnews.com/news/3608685

گروه بین‌المللی حفاظت از فک خزری تشکیل شد. (۱۳۹۴، آبان ۰۴). خبرگزاری مانا. قابل دسترسی در http://www.mana.ir/110/index.aspx?nid=57928&mId=5526

یاریان، ن. (۱۳۹۴، آبان ۱۱). آشنایی با فوک خزری. قابل دسترسی در http://caspianwildliferescuers.ir/?p=1

۱۰ سال آینده؛ پایان زندگی فک خزری. (۱۳۹۵، بهمن ۱۰). خبرگزاری مانا. قابل دسترسی در http://www.mana.ir/110/index.aspx?nid=71659&mId=3528

Caspian Seal. (2011, August). Seal Conservation Society. Retrieved from http://www.pinnipeds.org/seal-information/species-information-pages/the-phocid-seals/caspian-seal

Dmitrieva, L., Kondakov, A., Oleynikov, E., Kydyrmanov, A., Karamendin, K., Kasimbekov, Y, Baimukanov, M. Wilson, S., & Goodman, S. J. (2013). By-catch in illegal fisheries is a major source of mortality for Caspian seals. PLoS One., ۸(۶), doi.org/10.1371/journal.pone.0067074.

Härkönen, T., Jüssi, M., Baimukanov, M., Bignert, A., Dmitrieva, L., Kasimbekov, Y., Verevkin, M., Wilson, S., & Goodman, S. J. (2008). Pup production and breeding distribution of the Caspian seal (Phoca caspica) in relation to human impacts. Ambio, (۳۷), ۳۵۶-۳۶۱.

Ivanov, V. P., Kamakin, A. M., Ushivstsev, V. B., Shiganova, T., Zhukova, O. Aladin, N. Wilson, S. C., Harbison, R., & Dumont, H. K. (2000). Invasion of the Caspian Sea by the comb jellyfish Mnemiopsis leidyi (Ctenophora). Biological Invations, (۲), ۲۵۵-۲۵۸.

Kajiwara, N., Watanabe, M., Wilson, S., Eybatov, T., Mitrofanov, I. V., Aubrey, D. G., Khuraskin, L. S., Miyazaki, N. & Tanabe, S. (2008). Persistent organic pollutants (POPs) in Caspian seals of unusual mortality event during 2000 and 2001. Environmental Pollution, ۱۵۲(۲), ۴۳۱-۴۴۲.

Kennedy, S et al. (2000). Mass die-off of Caspian seals caused by canine distemper virus. Emerging Infectious Diseases, ۶(۶), ۶۳۷-۶۳۹.

Kuiken, T., Kennedy, S., Barrett, T., Borgsteede, F., Deaville, R., Duck, C., Eybatov, T., Forsyth, M., Foster, G., Jepson, P., Kydyrmanov, A., Mitrofanov, I., Ward, C. J., Wilson, S., & Osterhaus, A. D. (2006). The 2000 canine distemper epidemic in Caspian seals (Phoca caspica): pathology and analysis of contributory factors. Veterinary Pathology, ۴۳(۳), ۳۲۱-۳۳۸.

Pollack, J. D. (2001). Caspian seal die-off is caused by canine distemper virus. Trends in Microbiology, ۹(۳), ۱۰۸.

Watanabe, M., Tanabe, S., Tatsukawa, R., Amano, M., Miyazaki, N., Petrov, E. A. & Khuraskin, S. L. (1999). Contamination levels and specific accumulation of persistent organochlorines in the Caspian seal (Phoca caspica) from the Caspian Sea, Russia. Archives of Environmental Contamination and Toxicology, (۳۷), ۳۹۶-۴۰۷.

 [۱]– Haliaeetus leucoryphus

[۲]– Canis lupus

[۳]– Ivanov

[۴]– Lenie Hart