چشمه‌های جوشان رشت و آبی که هرز می‌رود، از چمارسرا تا سرچشمه

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا،  شهر رشت در حال حاضر ۵ چشمه جوشان آب شیرین دارد که بررسی‌ها نشان می‌دهد همین چشمه‌ها عامل سکونت و توسعه شهر بوده‌اند.

ایسنا نوشت: از ۱۳ پله پایین می‌روم، باید نزدیک رودخانه بروم تا یکی از عجایب رشت را ببینم. نزدیک به شیب تندی که به رودخانه می‌رسد، آرام و بی‌صدا از دل زمین می‌جوشد، بی‌آنکه جوشش آن، کسی را خبردار کند.

در حوضچه مقابل چشمه، تصویر درختان «بوستان کشاورز» بر آب افتاده و برگ های زرد درختان، بر سطح آب منظره دلفریبی ایجاد کرده است.

دقت که می‌کنم، آب از ۳ نقطه از اعماق، آرام به سطح زمین می‌جوشد. آبِ چشمه راه خود را باز می‌کند و به رودخانه زرجوب می‌ریزد.

گیاهان کرف یا همان سرخس، بر سنگچین شیب زمینی که به انتهای چشمه می رسد، رشد کرده اند. گیاهان را کنار می زنم، هرچه هست صافی و پاکی آبی است که روزگاری یکی از مهمترین آب شرب محله رودبارتان را تامین می کرد.

کمی بعد، کامیون هایی که مخزن آب حمل می کنند، از راه می رسند، پمپ کارگذاشته شده در حاشیه چشمه، روشن می شود و آب چشمه به سرعت داخل مخزن ها هدایت می شود. از آرم ماشین ها می توان فهمید آبیاری فضاهای سبزی شهر رشت توسط چشمه آبی تامین می شود که روزگاری، ساکنان قدیمی ترین محله رشت را سیراب می کرد.

شیب رودخانه که تمام می شود، چشمم به درختان آزاد کهنسالی می افتد که سالهای طولانی از همین آب سیراب شده و قد کشیده اند.

دوباره از پله ها بالا می روم و از درب جنوبی بوستان کشاورز، تابلویی را می بینم که بر روی آن نوشته شده: «محل آبگیری» و علامتی که نشان می دهد خودروها نباید در محل آبگیری مخزن ها پارک کنند.

در انتهای بوستان کشاورز، بوستان کوچک شهیدان نهی قناد قرار دارد که در سال های اخیر و در حاشیه رودخانه زرجوب ساخته شده است و پل آهنی که تو را به سمت محله قدیمی رودبارتان می رساند. محله ای که ادامه اش به محله ساغریسازان می رسد.

روزگاری نه چندان دور، آب شرب شهر رشت از چشمه هایی تامین می شد که در محلات مختلف وجود داشت. اگر از چشمه های کف دریاچه عینک بگذاریم،۵ چشمه در ۵ نقطه از شهر، آب گوارایی را برای ساکنان شهر در محلات مختلف تامین می کرد.

اگر نظر مورخان را بپذیریم که سکونت بشر در جوار رودها و چشمه ها شکل می گرفت، بنابراین می توان گفت با توجه به نزدیکی دو چشمه محله رودبارتان و سرچشمه، به قدیمی ترین محلات رشت،  همین دو چشمه را قدیمی ترین مرکز شکل گیری رشت دانست.

چشمه محله سرچشمه، نزدیک به ارمنی بولاغ، قرار دارد. محله ای که ارامنه در دوره صفوی در این محله سکونت داشتند. اصلا وجه تسمیه این محله بخاطر وجود همین چشمه بود که در اثر تعریض خیابان، دهانه آن کور شده است.

چشمه انتهای بوستان کشاورز و نزدیک به محله رودبارتان، دومین چشمه مهمی است که بنظر می رسد قدیمی ترین سکونتگاه شهر رشت در حوالی آن شکل گرفته است.

در همین زمانه، دکتر عباس پناهی، می گوید: سکونت بشر در نزدیکی رودها و یا مراکز آبی تشکیل می شد. و قدیمی ترین محلات رشت، در حوالی زرجوب شکل گرفته و محله رودبارتان که به سمت ساغریسازان می رسد، هسته اولیه شهر رشت را تشکیل داده است. می توان گفت چشمه بوستان کشاورز، نشان می دهد قدیمی ترین محل سکونت اهالی محله رودبارتان و ساغریسازان کجا بوده است.

این مورخ با اشاره به سکونت نخستین مهاجران ارامنی در رشت در دوره صفویه اضافه می کند: مهاجران ارمنی -که در دوره صفویه در شهر رشت ساکن شدند- در محله سرچشمه و نزدیک به چشمه این محله ساکن شدند و بنظرم دلیل آنکه ارامنه محله سرچشمه را برای سکونت انتخاب کردند، این است که به لحاظ جغرافیایی در بلندی قرار گرفته و از آنجا می توانستند به بقیه شهر و محله ساغریسازان احاطه داشته باشند.

وی، توضیح می دهد: باوجود توسعه شهر و تسطیح محله سرچشمه، هنوز هم محله سرچشمه در بلندی قرار دارد و اگر به لحاظ توپوگرافی هم بررسی کنیم، می بینیم ارتفاع زمین های اطراف هر دو چشمه در بلندی قرار گرفته و هرچقدر از سمت محله ساغریسازان به سمت رودبارتان و پل عراق می رویم، زمین ها پست می شوند. و با وجود ساخت و سازهای دهه های اخیر، بازهم می توان دید زمین های این بخش در تراز پایین تری قرار دارد و این نشان می دهد محدوده کشاورزی همین محدوده بوده و بخش سکونتی در محلات؛ سرچشمه، لب آب، رودبارتان و ساغریسازان بوده است.

«چشمه چمارسرا» در غربی ترین نقطه رشت و نزدیک به رودخانه گوهررود، دیگر چشمه مهمی است که «محله کیاب» رشت، بعنوان دیگر محله قدیمی رشت، حول آن شکل گرفته است. این چشمه نیز هنوز جوشان است. دبی آب این چشمه بیش از بقیه چشمه هاست و حوضچه این چشمه را شبیه یک مخزن عمیق با آجرچینی طاق ضربی ساخته اند و از دهانه مخزن دو لوله، آب را به سمت بیرون هدایت می کند. آب این چشمه تا دهه ۶۰ نیز مورد استفاده اهالی بود و حتی شهرداری رشت با نصب یک منبع، آب را به سمت لوله های آب شربِ شهر هدایت می کند.

پس از ساخت پمپ بنزین محله چمارسرا و به دلیل نزدیکی مخازن پمپ بنزین به چشمه، شاهد نشت بنزین به مخزن حوضچه هستیم و عملا  آب چشمه چمارسرا دیگر قابل شرب نیست.

چشمه آب محله علی آباد، دیگر چشمه جوشان رشت است. آب این چشمه هنوز قابل شرب است. پس از ساخت مسجد هاشمی، دهانه خروجی چشمه به نحوی قرار گرفته که در بخش انتهایی اتاق های بخش سرایداری قرار گرفته و به سمت بیرون هدایت می شود. دبی آب این چشمه بسیار زیاد است. ولی عملا آب شیرینی که می تواند در تنش های آبی کمک حال محله باشد، بعنوان آب های سطحی به سمت اگوهای خروجی و فاضلاب هدایت می شود.

دیگر چشمه مهم، در محله امین الضرب قرار دارد. قبلا اهالی از شیب رودخانه به سمت بستر چشمه می رفتند و همین امر موجب آلودگی آب چشمه هم می شد. شهرداری با فضا سازی محیطی و ایجاد دسترسی آسان،یکی از چشمه های مهم رشت را احیا کردند و اهالی به خوبی می توانند از آن استفاده نمایند.

چشمه موسوم به «شیرین سو» در حاشیه رودخانه زرجوب از سمت پل جوان به سمت محله امین الضرب، تنها چشمه ای است که در سال ۱۳۹۵ توسط شهرداری رشت احیا شد و با پاکسازی حریم  چشمه و ساخت یک مخزن و نصب چند شیر آب، احیا گردید و از سال یاد شده آب این چشمه از سوی اهالی مورد استفاده قرار می گیرد.

هرچند در سال یاد شده، عنوان شد که آب به لحاظ آلودگی، آزمایش شده و فاقد آلودگی میکروبی است، ولی در سال ۱۴۰۰مدیریت شهری اعلام کرد که آب این چشمه را آزمایش کرده و قابل شرب نمی باشد.