کشورهای خاورمیانه دنبال «چند جانبه گرایی» هستند؛ ایران با یک عقبگرد، در پی «نگاه به شرق» است

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا به نقل از انتخاب، اندیشکده استیمسون سنتر در تحلیلی نوشت: در حالی که بیشتر کشورهای خاورمیانه، سیاست «چند جانبه گرایی» را در پیش گرفته‌اند، ایران با سرعت تمام عقب گرد کرده و به دنبال اجرای سیاست دو دهه‌ای «نگاه به شرق» است.

در ادامه این مطلب آمده است: در پی مرگ آشکار برجام و فاصله گرفتن فزاینده اروپا از تهران، به دلیل حمایت ایران از روسیه در جنگ علیه اوکراین، مقامات تهران به دنبال یافتن دوستان و شرکایی جدید در میان کشورهایی هستند که با مبارزه تجدیدنظرطلبانه آن‌ها همدل باشند. اما با توجه به اینکه قدرت‌های بزرگی که ایران به سمت آن‌ها متمایل شده، در نهایت صرفا بر مبنای منافع خودشان عمل می‌کنند و شرکای کوچکتر نیز قدرتی ندارند، تصور ساختن یک جبهه موفق ضد هژمونیک، بیش از اینکه واقعیت داشته باشد، یک توهم است.

امروزه به نظر می‌رسد که سیاست خارجی جمهوری اسلامی بر اساس سه فرض به هم پیوسته هدایت می‌شود:

اول، فاصله گرفتن از سیاست دولت قبل که به گفته مقامات دولت رئیسی، روابط با چین، روسیه و کشورهای در حال توسعه را نادیده گرفته بود. دوم، ایده نسبتا مبهمی مبنی بر اینکه تهران می‌تواند شبکه جدیدی از مشارکت‌ها را جایگزین روابط اقتصادی و سیاسی با اروپا و کشورهای آسیایی همسو با غرب کند. سوم، این تصور که نظم جهانی، تحت فشار جنگ اوکراین، در حال تغییر جهت از یک غرب رو به زوال به شرق قدرتمند است و ایران نقش پیشتازی در این عرصه دارد.

با این حال، به نظر می‌رسد همه این مفروضات بیشتر حاصل یک جهان بینی ایدئولوژیک است تا محاسبه واقع بینانه.

بین الملل گرایی (Internationalism) و جهان سوم گرایی از دیرباز یکی از عناصر کلیدی سیاست خارجی جمهوری اسلامی بوده و در مجامعی مانند جنبش‌عدم تعهد و گروه ۷۷ حضور فعال داشته است. این کنشگری منعکس کننده تمایل این کشورها برای ایجاد ائتلاف‌های ضد هژمونیک با شرکای همفکری است که معمولاً در تقابل با ایالات متحده هستند. به عنوان مثال، چین در طول تاریخ مورد توجه ایران بوده است. پکن اغلب شعارهای تهران را تکرار کرده، اما به این دلیل که اقتصاد چین و ایالات متحده کاملا به هم گره خورده است، این کشور هرگز به طور کامل از ضد آمریکایی بودن ستیزه جویانه تهران استقبال نکرده است.

دولت رئیسی با گذشت دو سال از دوران تصدی خود و مواجه شدن با نارضایتی گسترده مردمی، تلاش کرده با کسب موفقیت‌هایی در خارج از کشور، توجهات را از مشکلات داخلی منحرف کند. رئیسی تجربه بین المللی چندانی ندارد و وزیر خارجه‌ای که منصوب کرده نیز کاریزما و دانشش در مقایسه با وزیر خارجه سابق ایران، کمرنگ است، اما با این حال به توافق تاریخی کاهش تنش با عربستان سعودی و عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای دست یافته است. هر دو دستاورد، منطبق بر اولویت‌های مشخص شده سیاست خارجی دولت رئیسی و مقامات رده بالاتر در تهران است: یعنی بهبود روابط با کشورهای همسایه و احیای سیاست «نگاه به شرق».

این سیاست شامل «مشارکت بدنامانه» با روسیه است و در هسته این مشارکت، ادعای کمک ایران به کرملین برای جنگ علیه اوکراین قرار دارد. این رابطه به تهران این حس را می‌دهد که شریکی ضروری برای مسکو است. ایران همچنین مشتاقانه به دنبال روابط نزدیکتر با چین بوده است. سفر رئیسی به پکن در فوریه، اولین سفر دولتی یک رئیس جمهور ایران به چین، پس از محمد خاتمی در سال ۲۰۰۰ بود. این سفر راه را برای میانجیگری پکن بین ایران و عربستان سعودی و ورود تهران به سازمان همکاری شانگهای هموار کرد. برای دولت رئیسی، این فرصتی بود که ایده مشارکت سه جانبه میان ایران، چین و روسیه را مطرح کند.

علاوه بر این، رئیسی به کشورهای در حال توسعه نیز توجه کرده و در عرض یک ماه، به آمریکای جنوبی و آفریقا سفر کرد. ونزوئلا، نیکاراگوئه، و کوبا و سپس کنیا، اوگاندا و زیمبابوه مقصد سفرهای رئیسی بوده اند. همه این کشورها، به استثنای کنیا، همانند ایران روابط ضعیفی با غرب دارند و نسبت به تنازعات تجدیدنظرطلبانه تهران همدل هستند. همچنین همگی به درجات مختلف، مشمول تحریم‌های ایالات متحده هستند.

با این حال، علی رغم برخی موفقیت ها، شکاف‌هایی در این صف‌بندی ها، پدیدار شده است. در چند ماه گذشته و در مواعد مختلف، چین و روسیه هر دو آشکارا ادعای دیرینه امارات متحده عربی بر سه جزیره ایران در خلیج فارس را تایید کرده اند. به گفته الهه کولایی، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران، قدرت‌های بزرگ صرف نظر از اینکه چقدر شراکتشان با ایران محکم باشد، در نهایت با هدف «تقویت منافع ملی شان» عمل می‌کنند. همچنین اینکه آیا همکاری‌های اقتصادی و ترانزیتی بین روسیه و ایران به نتیجه می‌رسد یا خیر نیز بحث برانگیز است.

اقتصاد، مساله پیچیده‌ی روابط چین و ایران است. علی رغم اعلامیه‌های گاه و بی‌گاه، اجرای مؤثر توافق جامع ۲۵ساله همچنان آغاز نشده و دور از دسترس است. همچنین آمارهای تجارت و سرمایه‌گذاری دوجانبه نشان دهنده ضعف در این حوزه است. چین در واقع مقادیر بی‌سابقه‌ای نفت از ایران وارد می‌کند، اما درآمد حاصل از آن صرفا راه نجات ناچیزی برای جمهوری اسلامی ایران است و در عین حال نشان دهنده میزان ضرر ایران از تحریم هاست. تهران همچنین روابط سیاسی و اقتصادی با کوبا، ونزوئلا، نیکاراگوئه، اوگاندا و زیمبابوه دارد، اما همه این کشورها روی هم رفته قدرت اقتصادی چندانی ندارند.

حقیقت این است که راهبرد ایران برای تحکیم روابط با چین و روسیه، گسترش نفوذ تهران در جهان، و شرط‌بندی بر ظهور نهادهای قوی‌تر اوراسیایی، زمانی که در قالب یک سیاست خارجی متعادل‌تر نباشد، اهمیت خود را از دست می‌دهد. غفلت از غرب و ناکام ماندن در حل بحران هسته‌ای و در نتیجه باقی ماندن تحت تحریم‌های ثانویه واشنگتن، فرصت‌های تهران برای گسترش روابط اقتصادی و مالی با شرکای شرقی را نیز به شدت محدود می‌کند.

در حال حاضر، توافق ایران و عربستان سعودی پابرجاست و نشانه‌هایی وجود دارد که ممکن است این توافق، یک اثر دومینویی ایجاد کند که منجر به آشتی دیپلماتیک با مصر و بحرین شود. اما تعادل منطقه‌ای همچنان شکننده است. اگرچه با این توافق، بدون شک خاورمیانه تا حدی با ثبات‌تر شد، اما می‌توان به صراحت این سوال را مطرح کرد که این توافق غیر از مقابله با انزوای بین‌المللی، چه منافعی برای ایران دارد. بدون پیگیری یک سیاست خارجی که بین همسایگان، جهان شرق و جهان غرب تعادل برقرار کند، ممکن است تهران منافع بالقوه نزدیکی با کشورهای منطقه را نیز از دست بدهد.

به طور متناقضی، سیاست خارجی ایران به دلیل موفقیت‌های اخیرش که البته پیروزی‌های تمام عیاری نیز نبود، در دام خودپسندی ایدئولوژیک گرفتار شده است. این تصور غلط مبنی بر اینکه موفق شده‌اند جبهه ضد هژمونیک ایجاد کنند، باعث شده محدودیت‌های سیاست خارجی غیر متعادل از چشمشان پنهان شود.