برگزاری یک آئین در شرق گیلان؛ حکایت شکرگزاری برای پرتاب تیر آرش در «تیرماسیزده شو»
«تیرماسیزده» جشنی است که به پاس تیرانداختن آرش کمانگیر و حفاظت از مرزهای ایران در البرزکوه در شب ۲۷آبان در گیلان برگزار می شود.
شکربه گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا، مهری شیرمحمدی در شبستان نوشت؛ «تیرماسیزده» جشنی است که در شب ۱۳ آبان در مازندران و شب ۲۷ آبان در گیلان برگزار می‌شود. علت برگزاری جشن تیرماسیزده شو، بخاطر اختلاف در گاهشماری شمال کشور است. علاوه بر این اختلاف در گاهشماری، مربوط به طلوع ستاره تیشتر در پاییز است. در شمال کشور، بخاطر اقلیم و معیشت خاص، هنوز باورها و اسطوره ها و جشن های مبتنی بر این افسانه ها تداوم دارد. یکی از آنها، جشنی است که به پاس تیرانداخت آرش، پهلوان نامی ایران رخ می دهد که طی آن، آرش از البرز کوه تیری پرتاب می کند که تعیین کننده حدود مرزی ایران است و با این پرتاب اگرچه جان خود را از دست می دهد ولی اجازه نمی دهد از وسعت ایران توسط توارنیان کاسته شود.
به گفته یک پژوهشگر، این نوع گاهشماری بر طبق زندگی مردم این خطه تعریف شده است. زمان کوچ به کوهستان، دروی علف، جمع کردن هیزم برای زمستان، دروی گندم دیم، حرکت دام به ارتفاعات و برگشت از کوهستان به جلگه و… در این تقویم جای دارد.
«ساهره سکوتی» می‌نویسد: یک سال شمالی عبارت است از ۱۲ماه ۳۰روزه که در مجموع ۳۶۰ روز به اضافه پنج روز است که به آن پنجیک می گفتند. موقع پنجیک در اول بهار، هوای یک سال پیش بینی می شد.
وی درباره تیرماسیزده ابراز می‌دارد: تیرماسیزده یکی از آئین‌های شرق گیلان و غرب مازنداران است و مبتنی بر گاهشماری محلی این مناطق می باشد و ریشه در جشن باستانی تیرگان دارد. برگزاری این مراسم در پائیز به‌خاطر فرارسیدن فصل باران و طلوع ستاره تیشتر در پاییز بود.
اگرچه اکنون تیرماسیزده در غرب مازندران و شرق گیلان برگزار می‌شود، اما حوزه برگزاری آن در گذشته بسیار وسیع تر بوده است. نویسنده کتاب «تیرماسیزده (جشن تیرگان) در شمال کشور»، درباره حوزه جغرافیایی برگزاری تیرماسیزده می‌گوید: تیرماسیزده ریشه در جشن آب پاشان دارد. آنگونه که منابع نوشته‌اند، خواستگاه این مراسم در شهر آمل است. ولی مختص این منطقه نمانده است. تیرماسیزده در استان‌های مازندارن، گلستان، شرق گیلان، سمنان، الموت و کوه‌های البرز جنوبی و در طالقان اجرا می‌شده است.
«میثم نوائیان» که در کودکی شاهد برگزای این مراسم در خانه پدربزرگش در شهر رامسر بوده، می‌افزاید: افراد خانواده در خانه یک بزرگتر جمع می‌شوند. غروب شب تیرماه سیزده پسر بزرگ خانواده ابتدا غسل میکرد و سپس ظرفی مسی را بر می‌داشت و به چشمه و یا وسط رودخانه می‌رفت تا آب بیاورد. در بین راه نباید با کسی حرف می‌زد و یا شوخی میکرد. در برخی موارد هم فرزند اول یک خانواده و فرزند آخر خانواده دیگری برای آب آوردن می‌روند، بی‌آنکه باهم حرف بزنند. به خانه که می‌رسیدند، یک سوزن در ظرف آب می‌انداختند، سپس یک انگشتر. اشیای دیگری هم می‌انداختند. سپس بزرگتر خانواده، با خواندن اشعاری از «امیر پازواری» شاعر و عارف مازندرانی(قرن۹) فال می‌گرفت. بعد از امیری خواندن، دختری نابالغ که نماد پاکی و معصومیت بود، دست در ظرف آب می‌برد و بی‌آنکه نگاه کند، شی را از آب بیرون می‌آورد و فردی که برای گرفتن فال نیت کرده بود، بر اساس نوع شی و اشعاری که خوانده شده بود، پاسخ فال خود را تفسیر می کرد.
نواییان با اشاره به احیای جشن آبریزگان و تیرماسیزده در دوره صفویه می‌گوید: این آئین‌ها کهن‌ترین اعیاد ملی ایرانیان است. کهن‌ترین سندی که در آن از برگزاری جشن تیرگان در دوره ماد اشاره شده است. مراسم تیرماسیزده، بازمانده جشن تیرگان باستانی است. این جشن به پاس بزرگداشت ایزد باران تیشتر برگزار می شد.
وی با بیان اینکه ستاره تیشتر ارتباطی با اسطوره آرش کمانگیر دارد، می‌افزاید: روایت آرش، کهن‌تر از اوستاست و به دیرینگی هشت تا ۱۰هزار سال پیش می‌رسد. جشن تیرماسیزده، بازمانده اسطوره آرش کمانگیر است. یادآور شجاعت پهلوان ایرانی وطن پرست که جان خود را در چله کمان گذاشت و تورانیان را از این سرزمین بیرون کرد.
نوائیان، با اشاره به منابعی همچون کتاب «آثارالباقیه ابوریحان بیرونی» ، «تاریخ طبری» و «تاریخ بعلمی» می‌افزاید:« قدیمی ترین ماخذی که راجع به آرش، تیرانداز نامی ایران، ذکر شده تیریشت است. در اوستا نام آرش، «اورخش» ضبط شده است. در اینکه آرش از کدام کوه تیر انداخت، منابع مختلف نوشته اند. برخی می‌گویند کوهی که آرش تیر انداخت، کوه رکوذیت واقع در رویان است. در برخی منابع مانند کتاب ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی به آمل اشاره شده است. برخی سرخ تله کش در کوه های جواهر ده رامسر را مرکز پرتاب تیر نوشته‌اند.
بر همین اساس می‌توان فهمید چرا جشن تیرماسیزده در کوه‌های البرز برگزار می‌شود. به گفته نویسنده کتاب «تیرماسیزده»، «در فرهنگ ایرانی پاییدن و مراقبت از مرزها، کاری مقدس و آسمانی است. کسانیکه مرزها را پاس می‌دارند، کاری اهورایی می‌کنند و کارشان با شگفتی و اعجاب همراه است. پرتاب تیر آرش، درواقع مرز جداکنده نیکی از بدی بوده است.»
دیدگاه