میرزا کوچک نماد مهر ایرانیان | ماجرای پناهندگی ارامنه باکو به گیلان
شاید مهم‌ترین کار او پذیرش این ده هزار پناهنده بود. قوای انگلیس برای پناهندگان مانع تراشی کردند اما کشتی‌ها که از باکو راه افتاده بودن و به سواحل گیلان آمده بودند، کجا می‌توانستند بازگردند؟!
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا، سید عباس صالحی در کانال تلگرامی خود نوشت:
انتشار کتاب: پناهندگی ارامنه باکو به گیلان
توسط انتشارات فرهنگ ایلیا فرصتی برای این مکتوب شد.
هجوم ارتش عثمانی به باکو در جنگ جهانی اول، موجب آوارگی ده‌ها هزار ارمنی مقیم باکو شد. ده هزار نفر از آنان به انزلی و رشت آمدند.
در دوره‌ای که میرزاکوچک خان امور گیلان را برعهده داشت.
اثر فوق، شرح گزارش کمیته امداد آوارگان به رشت است که گزارش خود را از ۱۳ شهریور تا ۱۶ بهمن ۱۲۹۷ خورشیدی تنظیم و ارایه کرده است.
این گزارش که، در سال ۱۹۱۹ منتشر شده و اکنون آن را با ترجمه و پژوهش: روبرت واهانیان و مسعود حقانی می‌خوانیم، از جهات مختلف گزارش خواندنی و ارزشمند است.
در این مکتوب به سه مورد از موارد حایز اهمیت اشاره مختصر می‌کنم و سپس به موضوع اصلی این مکتوب می‌پردازم:
۱. این اثر گزارشی از رنج آوارگی دارد، رنج دیرین انسان که هنوز ادامه دارد. در جای جای اصل اثر و پیوست‌ها، تلخی آن را می‌توان چشید. این که از۱۸ اکتبر ۱۹۱۸ تا ۱۰ مارس ۱۹۱۹ تعداد ۱۳۸۲ نفر فوت کردند که عمدتا کودک و نوجوان بودند (ص ۸۸ کتاب) و موارد بیشمار دیگر.
۲. کتاب اطلاعات ریز و دقیقی از قیمت‌ها در آن دوره تاریخی دارد. همانگونه که اشاره شد متن کتاب، گزارش کمیته منتخب امداد آوارگان است، گزارشی که مجموعه درآمدها و هزینه‌ها را دارد و با حسابرسی دقیقی تنظیم شده است. از آن‌جا که نیازهای ده هزار پناهنده بسیار متنوع است، در هزینه اقلام، تنوع قابل توجهی از کالاها و خدمات را مشاهده می‌کنیم، موارد بسیار نادر که شاید در بسیاری از منابع تاریخی دوره قاجار مشاهده نمی‌کنیم.
۳. قوای انگلیس با پناهندگان برخورد ناشایست داشتند، علیرغم این که از سپاه عثمانی، که در جبهه مقابل متفقین بود، می‌گریختند اما نه تنها همدلی نداشتند بلکه مانع‌تراشی در التیام زخم ایشان داشتند. . (ص۹۲ کتاب)
میرزاکوچک‌خان نماد مهر ایرانیان
شاید سابقه میرزا و حضور او در مجموعه اتحاد اسلام این تصور را ایجاد می‌کرد که او نسبت به این موج آوارگان برخورد منفی داشته باشد یا همدلانه برخورد نکند.
به نکته فوق شرایط سخت او را در آن سال در نظر داشته باشیم که از یکسو در گیر با قوای انگلیس بود و از سوی دیگر در شرایط قحطی و محاصره و مشکلات تامین ارزاق مردم گیلان، او می‌توانست همین شرایط را بهانه‌عدم پذیرش پناهندگان کند بویژه این‌که تعداد ده هزار پناهنده برای رشت و انزلی در آن احوال، جمعیت قابل توجهی بود اما میرزا کوچک خان چونان پناهندگان ارمنی را پذیرا شد که در این کتاب تمجید و تکریم او مکرراً مطرح شده است.
شاید مهم‌ترین کار او پذیرش این ده هزار پناهنده بود. قوای انگلیس برای پناهندگان مانع تراشی کردند اما کشتی‌ها که از باکو راه افتاده بودن و به سواحل گیلان آمده بودند، کجا می‌توانستند بازگردند؟!
نمایندگان آنان در تماس و گفتگو با دولت جنگل توانستند زمینه ورود و حضور در رشت و بندر انزلی را پیدا کنند.
در ص۹۲ کتاب می‌خوانیم:
«ژنرال تامسون (فرمانده نیروهای انگلیس در گیلان) دستور میدهد که کشتی‌ها کسی را پیاده نکنند، کشتی‌ها برگردند وگر نه با حمله توپخانه مواجه خواهند شد، وضعیت خیلی اسف‌بار بود، مردم گرسنه و خسته ومجروح و بیمار و…
تمام تلاش‌های ما برای به رحم آوردن ژنرال بی‌فایده بود…فقط یک راه چاره وجود داشت و آن تخلیه مسافران کشتی در مناطقی بود که تحت کنترل انگلیسی‌ها نبود، یعنی در اسکله ماهیگیری تالش، شفارود و حسن کیاده…برای این که از این مناطق مجوز بگیریم، بایستی قبلاً مسأله را با کوچک‌خان در میان می‌گذاشتیم، به همین منظور هیأتی از طرف ارامنه به نزد کوچک‌خان می‌روند…کوچک‌خان به گرمی از هیات ارامنه استقبال می‌کند…
کوچک‌خان به گمرکچی‌ها (مامورین گمرک) و مقامات مسئول تالش، کرگانرود و شفارود، هم‌چنین به فرمانده نظامی حسن کیاده (دکتر حشمت) دستور داد که ارامنه مهاجر را بپذیرند و از هیچ کمک انسان دوستانه دریغ ننمایند…»
متن فوق که از خاطرات یکی از ارامنه است، که در پیوست سوم کتاب درج شده، نشانگر قدرشناسی ایشان از این مهمان‌پذیری میرزاکوچک‌خان است.
هم‌چنین علیرغم شرایط سخت تامین ارزاق بویژه برنج در گیلان آن روز، دستور داد که فروش منصفانه و بدون اجحاف به کمیته آوارگان انجام شود.
علیرغم همه نکات فوق، نامه میرزا کوچک به کمیته مهاجران ارامنه در انزلی شایان. توجه است. او این نامه را به تاریخ ۱۳ برج عقرب ۱۳۳۷ قمری می‌نویسد:
«از بروز مودت آن ذوات محترمه که با نظر نیک‌بین نسبت به ملت ایران در مرقومه ۱۷/۷ فرموده‌اند نهایت امتنان حاصل شد، به طوری که برای تحصیل آذوقه و تسهیل آوارگان از خانمان دورافتاده ملت ارامنه در رقعه مزبوره نگاشته بودید، به اداره جلیله بلدیه انزلی دستور داده شده، امیدوارم آن اداره محترم بنده را از شرمندگی در مقابل آن میهمانان محترم که تاکنون به هیچ وجه درباره ایشان ایفای وظیفه نشده است، به در آورده و آسودگی خاطر آنان نیز فراهم شود» (ص ۹۵)
متن فوق، اشک را بر دیدگان جاری می‌کند، این که در آن شرایط عسرت نهضت جنگل، او از شرمندگی در میهمان نوازی در برابر آوارگان ارمنی سخن می‌گوید!
در یکصدمین سالگرد شهادت میرزا کوچک خان یاد او را گرامی می‌داریم و امیدواریم که این منش انسانی و اسلامی چراغ راه ما باشد.
مشخصات کتاب‌شناسی:
پناهندگی ارامنه باکو به گیلان (روایتی مستند از یک بحران انسانی)
شرح گزارش کمیته امداد آوارگان به رشت (۱۳ شهریور تا ۱۶ بهمن ۱۲۹۷خورشبدی)
م. در ساهاکیان
ترجمه و پژوهش: روبرت واهانیان / مسعود حقانی
فرهنگ ایلیا، رشت، ۱۳۹۹.۱۱۰ ص
دیدگاه