گیلکی زبان یا لهجه ؟! | چه روزی به عنوان روز زبان گیلکی نامگذاری شود؟!
عده ای زیادی معتقدند که گیلکی در معرض نابودی ست و دیر یا زود در زبان فارسی هضم می شود اما بعضِ دیگر، اعتقاد و تلاش دارند که حفظ اش کنند و از این معدود بازمانده زیرشاخه های زبان پهلوی پاسداری نمایند.
اختصاصی پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا عده ای گیلکی را لهجه می پندارند و درمقابل برخی نیز آنرا زبان. اما هرچه هست، حدود چند میلیون نفر یا به آن گفتگو می کنند و یا با آن آشنایی دارند.
بهنام ربیع زاده: گیلکی در گیلان به گونه های گوناگون رایج است. شرق و مرکز و غرب. حتی در همین تقسیم بندی نیز تفاوت های آشکاری در هرکدام آن دیده می شود اما هرچه هست تمامیت اش از آنِ انبوه گیلکانی ست که فرهنگ، زبان و آداب و رسوم و … اش را رقم زده اند.
عده ای زیادی معتقدند که گیلکی در معرض نابودی ست و دیر یا زود در زبان فارسی هضم می شود اما بعضِ دیگر، اعتقاد و تلاش دارند که حفظ اش کنند و از این معدود بازمانده زیرشاخه های زبان پهلوی پاسداری نمایند. حدودا از ۷۰۰ سال پیش کوشش هایی در پاسداشت گیلکی ثبت شده است و از شاعری به نام ” شرفشاه ” یاد می شود. اما در عصر حاضر که تهاجم زیادتری چه از غرب صنعتی و چه از مرکز فارش نشین به خورده فرهنگ ها و زبانها شده است، بر شدت تلاش ها برای نجات گیلکی بیش از پیش افزوده شده است. از میرزا حسین خان کسمایی و ابراهیم فخرایی و محمد علی افراشته گرفته تا محمد بشرا و پوراحمد جکتاجی و محمود پاینده و رحیم چراغی و محمود نیکویه و طاهر طاهری و ناصر مسعودی و میراحمد سید فخری نژاد و ناصر وحدتی و دیگران.
حالا اما بحث جدیدی پیش آمده و آن نامگذاری یک روز بعنوان ” روز زبان گیلکی ” است. در این زمینه برآن شدم تا موضوع را در قالب ۳ سوال با چند تن از افراد صاحب نظر که در حوزه فرهنگ، ادب و شعر گیلکی تلاش های موثری داشته و آثاری از خود برجای نهاده اند درمیان بگذارم؛
۱_ در نامگذاری یک روز برای زبان باید چه معیارهایی مورد توجه قرار گیرد؟
۲_ به نظر شما بهتر است روز زبان گیلکی تولد کدام شاعر، نویسنده و گیلان پژوه باشد؟
۳- متولی اینگونه نامگذاری ها چه مراجعی باید باشند و از چه طریقی باید تعیین شود ؟
محمود نیکویه گیلکی را لهجه می‌داند و میگوید: ” اول باید دید که گیلکی ” زبان ” هست یا خیر. بنده اعتقاد دارم که گیلکی یک لهجه و گویش از زبان پهلوی ست. بنابراین هرچیزی غیر از این نشانه جهل کامل است . ”
پژوهنده ادبیات معاصر درخصوص نامگذاری روز تولد یکی از کوششگران این عرصه بعنوان روز گیلکی اینگونه نظر می دهد: ” با اینکه نامگذاری روز لهجه گیلکی با اسم شخصی همراه شود یا تولد کسی را بعنوان آن روز انتخاب کنند مخالفم. چرا باید به نام کسی باشد ؟ حالا مطلع شده ام که کسی پیشنهادی در این زمینه داده است و معلوم نیست عملی بشود یا نه اما چرا باید تولد یک شخص را مدنظر قراردهیم. بنظر من یک روز خاص گیلانی را باید روز گویش گیلکی تعیین کرد بی آنکه همزمانی با تولد اشخاص داشته باشد. ”
مولف تاریخ بلدیه و رشت؛ شهرباران می افزاید: اگر قرار است کاری در این راستا صورت گیرد طبیعتا باید توسط یک هییت علمی و تخصصی که در عرصه فرهنگ و هنر و ادبیات و زبان گیلکی کار کرده اند انجام شود. این یک نامگذاری قومی ست بنابراین کسانی باید در تعیین روز اش سهیم و تصمیگیر باشند که درآن عرصه فعال بوده و هستند. “
محمد بشرا گیلان پژوه معتقد است وقتی در جهان روزی را به نام روز زبان مادری تعیین کرده اند دیگر نیازی به نامگذاری روز زبان گیلکی نیست. او میگوید: ” معتقدم که روز یا هفته زبان مادری برای این منظور کفایت می کند. این چیزی ست که در همه جای دنیا پذیرفته شده است. امروزه همه مردم در اقصی نقاط دنیا روزی را بعنوان زبان تعریف کرده اند که به آن گفتگو می کنند بنابراین ضرورتی ندارد که وارد مصداق ها شویم. “
او که از بنیان‌گذاران شعر نیمایی و هسا شعر در گیلکی ست ادامه می دهد: البته اخیرا شنیده شد که شخصی یک روز را برای نامگذاری روز زبان گیلکی پیشنهاد کرده است. اما فرض کنیم که نامگذاری بخواهد بنام افراد گره بخورد، مگر می شود از کنار نام افراشته گذشت. خب اگر بنابراین باشد باید تقدم و تاخر درنظر گرفته شود.
افراشته علاوه براینکه پنجه در پنجه حاکمیت درانداخته بود، در پرداختن به گیلکی تلاش قابل توجه و تحسینی داشته است. به همین سادگی ها نمی توان از افراشته عبور کرد. او در عرصه های گوناگون ادبی تلاش های چشمگیری کرد و خیلی ها دنباله رو او شدند. البته حالا چون او وابستگیهای حزبی داشته ، ممگن است مخالفت هایی صورت گیرد و ... “
بشرا درباره اینکه اگر روزی تعیین شود، چه کسانی باید متولی امر باشند میگوید: ” دوباره تاکید میکنم که با وجود روز زبان مادری نیازی به اینکارها نیست. حال فرض کنیم که یک تیم متشکل از نخبگان و فعالان اسم و رسم دار به میزبانی اداره ارشاد متولی نامگذاری شدند و نام یک شخص درآمد، بعدا با دعوای شرق و غرب و مرکز چه کنیم ؟!بنظرم اینکار عقلانی نیست.”
رحیم چراغی گیلان پژوه معتقد است که پاسخ دادن به این پرسشها مسلتزم تفکر بیشتری است اما در این زمینه می نویسد: ” خوشنام بودن. دو، چند وجهی بودن یا در صورت کار در یک حوزه، کار یا کارهایی برجسته، تعیین کننده و ماندگار انجام دادن افراد می تواند معیار انتخاب باشد.
چراغی که یکی دیگر از بنیان گذاران هسا شعر است درباره مصادیق چنین نظر می دهد: از نظر تاریخی، شرفشاه دولایی.
از میان معاصران (ابتدا به ساکن و از حافظه پیشنهاد می کند، مطالعه شده نیست)، میرزا حسین خان کسمایی، محمدعلی افراشته، شیون فومنی، محمود پاینده لنگرودی و…. و از میان چهره هایی که در قید حیات اند، چهره هایی چون محمد بشرا، پوراحمد جکتاجی و….
او از روال انتخاب اطلاعی ندارد اما: ” انتخاب درست باید با نظرسنجی و جمع بندی نظرات گروهی از کوشندگان عرصه ی زبان، پژوهش، روزنامه نگاری، شعر و ادبیات اقلیمی صورت پذیرد. ”
رحیم چراغی میگوید اگر بنا باشد به یک شخصیت رای دهم آن شخص کسمائی ست؛ ” همه ی نام هایی که در بالا به آن ها اشاره کردم و نام هایی دیگر، شایسته‌ی این نام گذاری هستند. اما به خاطر حساسیت زدایی و تنوع فعالیت، آن هم به طور حرفه ای و سالم در حوزه هایی چون مطبوعات، شعر و سیاست (که نه تنها از رهبران مشروطه‌ی گیلان بلکه ایران بوده است)، به ویژه به خاطر نقش سازنده و راه گشایش در شعر اقلیمی گیلان، به زنده یاد حسین کسمایی رای می دهم. ”
علی‌رضا پنجه‌ای_شاعر، نظریه‌پرداز، منتقد و روزنامه‌نگار برای ما نوشته است: ” اگر معیار سنت باشد شرفشاه، وگرنه افراشته زیبنده‌ترین است. عامل دیرینگی و گران‌سنگی و تاثیر بر زبان زادبومی نزد خواص بوده نه صرفن عوام. چون بر عوام راحت می‌توان تاثیر نهاد؛ و اما تاثیر بر نسل‌های نو خلاق برای تداوم و استمرار ادبیات مهم است.
اگر بخواهیم به عهد قدیم و سنت پای‌بند باشیم باید از سید شرفشاه نام برد اما اگر معیار انتخاب از میان قرن حاضر باشد محمد علی افراشته تنها نامی است که زیبنده‌‌ی این نام‌‌نهی است، تا زادروزش را روز پاسداشت زبان گیلکی گذارند. شاعر، روزنامه‌نگار و طنز پردازی که در قرن حاضر خوش و موثر درخشیده است. البته میرزا حسین خان کسمایی، سراج، ابراهیم فخرایی، جهانگیر سرتیپ‌پور، دایی منتظری، محمد بشرا، علی اکبر مرادیان گروسی هم هستند و در بین جوان‌ترها شیون فومنی. و نیز مظفری و محمود پاینده.
من خودم شعر گیلکی را با افراشته و شعر “کتامه جیر جه خربزه خبر نیه” از کتاب ” ئیجگره”ی علی‌اکبر مرادیان گروسی شناختم. و بعدها از آثار مردم‌شناسی به شعرهای محمد بشرا نخستین سراینده‌‌ی شعر نو گیلکی رسیدم. محمد فارسی و تیمور گورگین هم از پیشکسوتان پس از این اسامی هستند.
اگر معیار زبان‌اولی‌ها باشد چون دیوان شرفشاه نخستین مکتوب شعری از گذشته‌ی ماست میتواند برای انتخاب مهم باشد .اما اگر معیار تاثیر باشد هیچ نامی جز محمد علی افراشته صلاحیت احراز این نامگذاری را ندارد. اولویت ما بهتر قائم بر بزرگی و تقویم زمانی باشد. مگر می‌شود نام افراشته در دوره‌ی معاصر باشد و ما از فرزندان شعری‌اش نام ببریم؟ رژیم گذشته نگذاشت افراشته‌ی مبارز و طرف‌دار محرومان که گفته بود: “بشکنی ای قلم ای دست اگر/ پیچی از خدمت محرومان سر ” با آن آثار درخشان که برخی مصداق و آیینه‌ی تاریخ مدنی این زادبومند مانند شعر (سجیل فاگیران که منظومه‌ی گاو را شیون به تقلید از همان سیاق ساخت و تاریخ سجل_ احوال و مبارزه با فقر و اشعار حقوق بشری و اجتماعی چون مبارزه با اعتیاد و….
اشعار افراشته به‌راستی که آیینه‌ی اجتماع و باور داشت‌های ماست باری …رژیم گذشته نگذاشت افراشته بیش‌تر نزد نسل‌های آتی بدرخشد. اما افراشته با برخورداری از کارنامه‌ای پر پیمان، مدیر نشریه‌ی چلنگر ارگان طنز ایران بود؛ او علی‌رغم محدودیت‌ها اما از تاثیرگذارترین شخصیت‌های گیلانی معاصر محسوب می‌شود .وی بارزترین چهره‌ی شعری و از بنیان‌گذاران طنز بومی در عرصه‌ی روزنامه‌نگاری ست. شاعر ،طنز پرداز و مهم‌تر آنکه نامایاد شیون تابع سبک او بود و در برخی آثارش حتی نظیره سازی کرده از روی دست او. تاکید بر عامل دیرینگی در چنین انتخاب‌هایی بسیار مهم است . اگر تاثیر بر خواص و عوام ملاک باشد هیچ شاعری به اندازه‌ی افراشته توفیق این‌همه تاثیر بر شاعران و گیلان‌پژوهان را نداشته است. اینگونه نام‌‌نهی‌ها هم بهتر است توسط خود دست اندرکاران مشفق صورت پذیرد. با تعیین دبیری دلسوز و حق طلب و مورد وثوق و البته کار میدانی کرده.
دو نام در این میان بیش‌تر مطرح نخواهد بود اگر معیار دیرینگی باشد سید شرفشاه،عارف و شاعر که میتواند رودکی شعر گیلکی نامیدش. اما اگر از معاصران معیار باشد تنها نام محمد علی افراشته است که دهان‌ها را خواهد بست.
طاهر طاهری نیز نام افراشته را پیشنهاد می کند: “من فکرمی کنم برای حرمت گذاشتن به هویت خودمان وحفظ زبان گیلکی و غنا بخشیدن به زبان گیلکی باید روزی را به این زبان اختصاص داد وچه روزی بهتر از روز تولد افراشته که بیش ازهمه درحفط واشاعه این زبان تاثیرگذاربوده است.”
این مردم شناس گیلانی می افزاید: ” برای تعیین چنین روزی باید کسانی که بیش ازدیگران درشعر و داستان و پژوهش در زبان گیلکی کار می کنند استفاده شود. مکانیسم این کار راهم خود متولیان این امر باید تعیین کنند .”
ناصر وحدتی خواننده معروف گیلکی در این زمینه می گوید: ” تلاش ها و فعالیت های موثر افراد در عرصه فرهنگ و هنر گیلان می تواند معیار انتخاب باشد. کوشش هایی که تاکنون گیلانیان در ادوار تاریخی از خود نشان داده اند درخور توجه و تحسین است. گیلانیها همواره در پاسداشت فرهنگ و زبان خود پیشقدم بوده اند. شاعران، نویسندگان، هنرمندان و پژوهندگان از طُرُق کتاب، مطبوعات، رادیو – تلویزیون و … گام های بزرگی در این راه برداشته اند و اگر امروز گیکی زنده است؛ نتیجه زحمات آنها و کسانی ست که همچنان دراین کار پافشاری می‌کنند. در این جهت؛ ترانه سرایان و شاعران و خوانندگان و هنرمندان نقش ویژه ای دارند. ”
وحدتی در راستای عجین شدن نام شخصی برای نامگذاری این روز معتقد است: “من در جمع همه کسانی که در این راه کوشش کرده اند نام شیون فومنی را برمی‌گزینم و حساب پسرشان را از ایشان جدا میکنم. متاسفانه برخوردی که فرزند ایشان با دیگران می کند هرگز همسو و قابل مقایسه با شیون نیست. اینکه بعضی را سبک و محقر و دیگران را محترم بشماریم کار درستی نیست که او میکند و گویا تملق را بر هرچیز ترجیح می دهد. اما از اینها که بگذریم از نظر من زاد روز شیون فومنی را به این عنوان می پسندم و برایش اهمیت خاصی قائلم. او هم ترانه سرای خوبی بود و هم شاعر. تلاشهای شیون در عرصه های اجتماعی سبب شد که حتی غیر گیلانیها به او علاقمند شوند. مخصوصا اوایل انقلاب محبوبیت ویژه ای یافت و هرجا که رفته است؛ جای پای محکمی دارد.
خواننده ترانه های گیلکی در پایان میگوید: ” من بعد از چندسال به گیلان و رشت برگشته ام. تقریبا هیچ نشانی از شاعران و نویسندگان و محققان گیلانی در عرصه اجتماعی نمی بینم. یعنی جاههایی وجود ندارد که بشود آنها را دید. شاید هم من نمی‌دانم. اما بطور کل من حس نمی‌کنم که آنها دور هم جمع شوند و نام کسی را برای روز گیلکی انتخاب کنند. متاسفانه آن انعطاف لازم دیده نمی شود. “
دیدگاه