ادامه سیر نزولی عملکرد بنادر ایران و روسیه در حاشیه خزر

در حاشیه دریای خزر بیش از ۲۰ بندر و پایانه وجود دارد که برای صادرات، واردات و ترانزیت کالاهای نفتی و غیرنفتی کشورهایی که در اطراف آن قرار دارند خدمات پهلو دهی کشتی‌ها، نگهداری و تخلیه و بارگیری کالا ارائه می‌دهند مجموع عملکرد بنادر کشورهای حاشیه خزر در سال تقریباً به مقدار ۴۵ میلیون تن می‌رسد از این مقدار سهم بنادر دو کشور جمهوری آذربایجان و قزاقستان بیشترین سهم را (حدوداً ۵۰ در صد) و سهم بنادر سه کشور دیگر ترکمنستان، روسیه و بنادر کشور ما در حاشیه خزر نیز نزدیک به ۵۰ درصد است.

حجم مبادلات کالا در حاشیه خزر همواره روند ثابتی نداشته و مدام رو به تغییر است در حال حاضر بنادر کشورهای حاشیه خزر برای داشتن عملکردی مطلوب احتیاج به عملکردی تقریباً معادل ۱۰۲ میلیون تن تخلیه و بارگیری را دارند که در این میان کشور روسیه حدوداً ۱۷.۵ میلیون تن، قزاقستان ۱۶.۸ میلیون تن، ترکمنستان ۱۵.۶ میلیون تن، آذربایجان ۳۳ میلیون تن و بنادر جمهوری اسلامی ایران نیز به ۱۹.۶ میلیون تن عملکرد تخلیه و بارگیری احتیاج دارند.

می‌توان امیدوار بود که این کشورها به‌ویژه قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان از رشد تجاری مطلوبی در آینده برخوردار خواهند بود و با توجه به قابلیت‌های منطقه تبادل تجاری آن‌ها درزمینهٔ مختلف به‌ویژه نفت و گاز بیشتر رشد خواهد کرد. به نظر می‌آید این کشورها علاوه بر نگاهی که برافزایش تولید و توسعه صادرات خوددارند برافزایش سهم خود در حمل‌ونقل و لجستیک را نیز جزء برنامه‌های خود قرار داده‌اند و به دنبال افزایش نقش خود در کریدورهای حمل‌ونقل به‌ویژه کریدورهای جنوب- شمال، غرب – شرق و ترانزیت در آینده هستند.

حجم عملکرد مقدار کالا در بنادر جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۷ به رقم ۸ میلیون ۳۴۴ هزار تن (۸۳۴۴،۶۰۰ تن) رسید و در مقایسه با مدت مشابه سال قبل (۵۸۰۷۳۰۰ تن) ۴۳.۷ درصد افزایش‌یافته است. از این مقدار حدود ۴۸.۷ درصد مربوط محموله‌های نفتی بوده است.[۱]

عملکرد بنادر جمهوری آذربایجان ازجمله بندر بین‌المللی باکو[۲] در سال ۲۰۱۷ افزایش هنگفتی داشته است (به‌جز کالای نفتی) نسبت به سال ۲۰۱۶ با ۳۱ درصد افزایش به رقم ۴.۴ میلیون تن[۳] رسیده است.

۸۵.۷ درصد از محموله‌های بنادر جمهوری آذربایجان (بندر باکو) به کالاهای ترانزیتی مربوط می‌شود. انتقال کالا از طریق واگن و از طریق فری ترمینال‌ها در مقایسه با سال ۲۰۱۶ با ۲۶.۴ درصد افزایش به رقم ۴۶۶۷۹ واحد رسیده است. در سال ۲۰۱۷ انتقال کالا از طریق واگن و از طریق فری ترمینال‌ها در مسیر باکو – ترکمنستان – باکو به تعداد ۱۹۴۹۳ دستگاه بوده است و سهم کل آن ۴۱.۸ درصد هست، انتقال کالا از طریق واگن در مسیر باکو – اکتائو – باکو نیز به تعداد ۶۱۲۴ واحد، با ۱۳.۱ درصد و هم‌چنین در مسیر باکو – کوریک- باکو ۲۱۰۶۲ واگن، به عبارتی ۴۵.۱ درصد بوده است.

حجم مسافر نیز به سمت ترکمنستان و قزاقستان از بندر باکو ۴۱.۴ درصد افزایش‌یافته و به رقم ۳۳۱۲۹ نفر رسیده است.

در طول این دوره، کل تعداد مسافران حمل شده در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از ۱۹.۶ هزار نفر با ۱۲.۸ درصد کاهش به ۱۷.۱ هزار نفر رسیده است.

در جمهوری آذربایجان حمل‌ونقل وسایل نقلیه موتوری از طریق بنادر با ۲۱.۴ درصد افزایش به رقم ۲۸.۵۸۴ دستگاه رسیده است. این رقم در مسیر باکو – ترکمنباشی- باکو ۱۸۸۴۰ دستگاه (۶۵.۹ درصد)، در مسیر باکو – اکتائو – باکو ۹۷۱۶ دستگاه (۳۴ درصد) و هم‌چنین در مسیر باکو – کوریک – باکو ۲۸ دستگاه (۰.۱ درصد) بوده است.

حمل کالاهای کانتینری نیز از طریق بندر باکو با ۴۴.۶ درصد افزایش از رقم ۷۶۰۷ دستگاه در سال ۲۰۱۶ به رقم ۱۵۳۳۷ کانتینر ۲۰ فوتی در سال ۲۰۱۷، رسیده است و از این تعداد ۸۴۴۷ دستگاه کانتینر به عبارتی ۵۵ درصد از طریق بنادر جمهوری قزاقستان بوده است.

بندر باکو یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین بندر در دریای خزر است. در این بندر سه پایانه وجود دارد.

قابل‌ذکر است، در سال گذشته (۲۰۱۷) حجم کل حمل‌ونقل کالا اعم از تخلیه و بارگیری بین‌المللی و محلی از طریق بنادر جمهوری آذربایجان نیز ۱۸ درصد افزایش‌یافته است. این رقم که در سال ۲۰۱۶ به ۹ میلیون ۱۲۵ هزار تن رسیده بود اما در سال ۲۰۱۷ به رقم ۱۰ میلیون و ۷۶۹ هزار تن افزایش یافت، بیشتر (۹۴.۲ درصد) محموله‌های بنادر آذربایجان بین‌المللی و بقیه (۵.۸ درصد) محلی هستند…

بیشترین حجم حمل‌ونقل در بنادر جمهوری آذربایجان بین آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان است.

مجموع بنادر آذربایجان (باکو، آستارا، لانکاران و سومگاییت) در ساحل دریای خزر قرار دارند. در بندر باکو، ۱۷ پست اسکله ۵ پست جهت حمل‌ونقل نفت و محصولات نفتی، ۱۰ پست برای حمل‌ونقل چوب و کالاهای عمومی، ۲ پست اسکله مسافری طراحی‌شده است. بندر باکو همچنین دارای ایستگاه‌های بزرگ نفتی در دیوبندی[۴] و سنگچال[۵] است. علاوه بر این، در منطقه الات بندر بین‌المللی جدید باکو در حال ساخت و بهره‌برداری است.

زیرساخت حمل‌ونقل دریایی قزاقستان در دریای خزر شامل سه بندر اکتائو[۶] باتینو[۷] و کوریک[۸] است سهم بنادر قزاقستان از صادرات، واردات و ترانزیت کالا و از مجموع عملکرد بنادر حاشیه خزر تقریباً ۲۵ درصد است. عملکرد بندر اکتائو در سال ۲۰۱۶ به میزان ۵ میلیون ۸۴۲ هزار تن، تقریباً با عملکرد سال ۲۰۱۵ (۵ میلیون و ۸۹۶ هزار تن) برابر بوده است بندر کوریک که یکی از بنادر درحال‌توسعه قزاقستان و نزدیک‌ترین مسیر دریایی به بنادر آذربایجان است به‌عنوان نقطه اتصال کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی برای انتقال گندم، زغال‌سنگ، نفت، کود، مواد شیمیایی و همچنین ترانزیت کالا از چین و کشورهای آسیای مرکزی از طریق دو اسکله ریلی در دسامبر سال ۲۰۱۶ مورد بهره‌برداری قرار گرفت، ظرفیت آن ۴ میلیون تن و در مرحله دوم در نظر است به ۷ میلیون تن افزایش یابد. این بندر بیش از ۴۲۰ هزار تن در سال ۲۰۱۶ تخلیه و بارگیری داشته است. قزاقستان در نظر دارد ظرفیت بنادر خود را تا سال ۲۰۲۰ به ۲۵ میلیون تن برساند و هم‌چنین در فکر ایجاد زمینه ترانزیت کالای خشک به میزان ۲۰ میلیون‌تا سال ۲۰۲۲ از چین تا اروپا از طریق دریای خزراست. کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی از به‌طور خاص برای تحویل محموله کشتی به جمهوری آذربایجان ساخته‌شده بود. به طور متوسط، حدود ۱۲.۳ میلیون تن از طریق بنادر قزاقستان سالانه کالا حمل می شود. این محموله ها شامل: محموله های نفت، فلزات ، غلات ، کانتینر ، زغال سنگ و سایر  است.

بندر ترکمنباشی در سال ۱۸۹۶ تأسیس‌شده است. با پایان ساخت‌وساز پروژه در سال ۲۰۱۸، بندر جدید بین‌المللی ترکمنباشی یکی بزرگ‌ترین بنادر در منطقه خزر و همچنین منطقه آسیای میانه خواهد بود، کل مساحت این بندر بیش از ۱۰۵ هکتاراست، این بندر شامل ۵ ترمینال، ترمینال کانتینری، ترمینال کالای فله و کالای عمومی، ترمینال مسافری و Ro-Ro / Ro-Pax و ترمینال پرو پلین و مشتقات نفتی با ظرفیت‌های زیر خواهد بود:

·       ۴۰۰ هزارتی ای یو کانتینر در سال.

·       ۳ میلیون تن فله در سال.

·       ۴ میلیون تن کالاهای عمومی در سال.

·       ۳۰۰ هزار نفر مسافر و حدود ۷۵ هزار کامیون در سال.

·       ۱۲۰ هزار تن‌ پلی‌پروپیلن در سال.

·       ظرفیت سالانه بندر ۱۷ الی ۱۸ میلیون تن خواهد بود.

جمهوری ترکمنستان دارای ۴ بندر شامل بندر بین‌المللی ترکمنباشی، بندر رودخانه ترکمن‌آباد، بندرگاه آلاجا، بندرگاه خزر و بندرگاه اکرام. همراه با بندر قبلی، ظرفیت این بندر ۲۵ تا ۲۶ میلیون تن خواهد بود. همچنین این بندر دارای ساختمان کشتی‌سازی و تعمیر کشتی است. در سال ۲۰۱۷ از بندر آکتائو و به بنادر ترکیه تا ۳۵۰۰۰ تن از حملات عمومی حمل می‌شود. در سال ۲۰۱۸، حجم حمل‌ونقل سه برابرافزایش خواهد یافت. طول خط ساحلی این بندر ۳.۸ کیلومتر است.

شکل ۱ بندر ترکمن باشی ترکمنستان

ادامه سقوط عملکرد بنادر روسیه و سقوط عملکرد تخلیه و بارگیری مواد غیرنفتی بنادر ایران در دریای خزر طی سال ۲۰۱۷

تقریباً ۶۰ درصد از کل کالاهای تجارت خارجی جمهوری فدراتیو روسیه از طریق بنادر انجام می‌شود. از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۶، گردش عملیات بنادر روسیه تقریباً چهار برابر شده است. باوجود دشواری‌های سال ۲۰۱۴- ۲۰۱۵ عملکرد بنادر روسیه در سال ۲۰۱۶ به مقدار ۷۲۱ میلیون ۹۰۰ هزار تن بوده است که نسب به سال ۲۰۱۵ به میزان ۶.۷ درصد رشد نشان می‌دهد، عملکرد بنادر روسیه در سال ۲۰۱۷ نسبت به سال ۲۰۱۶ با ۹ درصد روبرو بوده است.

با توجه به آمار انجمن بنادر تجاری روسیه عملکرد بنادر روسیه در سال ۲۰۱۷، به مقدار ۷۸۷ میلیون تن است. حجم انتقال محموله‌های خشک با ۱۱.۱ درصد افزایش به مقدار ۳۷۳ میلیون تن، محموله‌های فله با منفی ۸.۳ درصد، به ۴۱۴ میلیون تن رسیده است. ساختار موجود مبادلات حمل‌ونقل در بنادر روسیه در سال ۲۰۱۷ در مقایسه با دوره‌های گذشته تغییر آن‌چنانی نکرده است. سهم کل محصولات مربوط به زغال‌سنگ، نفت و فرآورده‌های نفتی در حال حاضر حدود ۷۰ درصد است. بیشترین عملکرد محموله‌های خشک در جمهوری روسیه مانند غلات، مواد معدنی، فلزات آهنی و کانتینر. توسط بنادر شرقی و شرق دور انجام می‌شود که محصولات را به کشورهای منطقه آسیا و اقیانوس آرام منتقل می‌کند.

در بین بنادر روسیه بنادر حوضه دریای خزر همچنان به روند کاهشی حجم حمل‌ونقل ادامه می‌دهند. درگذشته این روند تدریجی بود، اما در سال ۲۰۱۶، حجم حمل‌ونقل به میزان ۹.۶ درصد نسبت به سال ۲۰۱۵ کاهش یافت، سپس در سال ۲۰۱۷ با منفی ۳۴.۱ درصد کاهش به رقم ۳.۹ میلیون تن رسید.

بزرگ‌ترین افت عمدتاً ناشی از محموله مایع با کاهشی برابر با منفی ۱.۶ درصد با رقمی معادل ۱.۱ میلیون تن است. محموله‌های خشک در سال ۲۰۱۷ به مقدار ۲.۸ میلیون تن بوده که نسبت به سال ۲۰۱۶ به میزان ۹.۲ درصد کمتر از سطح عملکرد سال ۲۰۱۶ است. حجم حمل‌ونقل کالا در تمام بنادر روسیه در حاشیه خزر که سهم کمتر از یک‌درصدی را نسبت به‌کل عملکرد بنادر روسیه اعم از حوزه‌های خزر، آلتیک، بالکتیک، دریای سیاه و آزوف و همچنین شرق دور دارد. بنادر حوزه خزر همچنان به روند روبه کاهش خود ادامه می‌دهند بندر ماخاچکلا با عملکردی معادل ۱.۴ میلیون تن با کاهشی به میزان ۵۷.۳ درصد، آستراخان با عملکردی معادل ۲.۳ میلیون تن به میزان ۱۰.۳ درصد کاهش و تنها بندری که در حاشیه خزر در بین بنادر روسیه در این حوزه عملکرد مثبتی را نشان می‌دهد، بندر اولیا با ۲۶۸ هزار تن به میزان ۴۲.۷ درصد است، اما سهم آن در ساختار حمل‌ونقل کالا در حوضه دریای خزر بسیار ناچیز است و نمی‌تواند بر آمار کلی تأثیر بگذارد.

تقریباً بر اساس آمار منتشرشده صادرات و واردات در سازمان بنادر ودریانوردی و گمرک جمهوری اسلامی ایران، ۹۲ درصد سهم واردات و ۴۰ درصد سهم صادرات کالاهای غیرنفتی در کشور ما از طریق دریا است که اگر آمار نفتی به صادرات و واردات کالاهای غیرنفتی اضافه شود، این سهم در واردات حدود ۹۸ درصد و در صادرات به حدود ۸۰ درصد می‌رسد.

با توجه به آمار سازمان بنادر و دریانوردی عملکرد بنادر ایران در سال ۲۰۱۷، به مقدار ۳۲۱.۹۶ میلیون تن بوده و نسبت به سال ۲۰۱۶ به میزان ۹.۴ درصد افزایش داشته است. سهم بنادر ایران نسبت به‌کل مجموع عملکرد بنادر (حاشیه خزر، دریای عمان و خلیج‌فارس) در سال ۲۰۱۶ به میزان ۳.۳ درصد بود که در سال ۲۰۱۷ به میزان ۲.۹ درصد کاهش نشان می‌دهد.

در بین بنادر جمهوری اسلامی ایران، بنادر حوضه دریای خزر همچنان به روند کاهشی حجم حمل‌ونقل خود ادامه می‌دهند. درگذشته این روند تندتر بود، اما مقدار حمل‌ونقل در سال ۲۰۱۳ معادل ۶.۴۳ میلیون تن، در سال ۲۰۱۴ معادل ۷.۶۱ میلیون تن، در سال ۲۰۱۵ معادل ۶.۳۷ میلیون تن، در سال ۲۰۱۶ به مقدار ۶.۴۹ و در سال ۲۰۱۷ با منفی ۲ درصد کاهش به رقم ۶.۳ میلیون تن رسید. تقریباً عملکرد بنادر ایران در حاشیه خزر طی چند سال گذشته تقریباً ثابت بوده است.

بیشترین کاهش در بنادر جمهوری اسلامی برخلاف عملکرد بنادر روسیه در حاشیه خزر عمدتاً ناشی از محموله غیرنفتی با کاهشی به میزان منفی ۷ درصد رقمی معادل ۴۶۵ هزار تن است. عملکرد محموله‌های خشک در بنادر جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۱۷ به مقدار ۵ میلیون و ۷۱۸ هزار تن بوده که نسبت به سال ۲۰۱۶ به میزان منفی ۷ درصد کمتر از سطح عملکرد سال ۲۰۱۶ که عملکردی معادل ۶ میلیون و ۲۴۰ هزارتن بوده است. علی‌رغم کاهش مجموع عملکرد بنادر ایران در حاشیه خزر در تخلیه و بارگیری مواد غیرنفتی و محموله‌های خشک خصوصاً در بنادر انزلی (منفی ۲۸ درصد) و نوشهر (منفی ۱۷ درصد) و افزایش عملکرد تخلیه و بارگیری مواد غیرنفتی در بندر امیرآباد (به میزان ۲۴ درصد)، افزایش عملکرد بعضی از بنادر جمهوری اسلامی ایران در حاشیه خزر طی سال ۲۰۱۷ نسبت به سال ۲۰۱۶ نیز ناشی از افزایش عملکرد انتقال محموله‌های نفتی معادل ۲۹۶ هزار تن است. محموله‌های نفتی در سال ۲۰۱۷ به مقدار ۵۲۱ هزار تن بوده که نسبت به سال ۲۰۱۶ به میزان ۱۲۷ درصد بیشتر از سطح عملکرد سال ۲۰۱۶ که به مقدار ۲۲۹ هزار تن بوده است ملاحظه می‌شود. حجم حمل‌ونقل کالا در تمام بنادر جمهوری اسلامی در حاشیه خزر که سهم ۲.۹ درصدی را نسبت به‌کل عملکرد بنادر ایران دارد. بنادر حوزه خزر همچنان به روند روبه کاهش خود ادامه می‌دهند بندر انزلی با مجموع عملکردی معادل ۲.۲ میلیون تن با کاهشی به میزان منفی ۲۸ درصد، نوشهر با مجموع عملکردی معادل ۶۱۵ هزار تن به میزان ۱۷ درصد کاهش و آستارا با مجموع عملکردی معادل ۱۷۸ هزار تن به میزان منفی ۲ در صد کاهش داشته‌اند و بنادری که در حاشیه خزر در بین بنادر جمهوری اسلامی ایران افزایش نشان می‌دهند، بندر امیرآباد با مجموع عملکردی به مقدار ۲.۸۹ میلیون تن در سال ۲۰۱۷ و نسبت به سال ۲۰۱۶ علی‌رغم کاهش عملکرد ۷ درصدی در تخلیه و بارگیری مواد نفتی ۲۴ درصد در عملکرد خود افزایش داشته است، بنادر نکا و فریدون‌کنار نیز در سال ۲۰۱۷ با عملکردی به ترتیب ۳۰۹ و ۱۰۲ هزار تن نسب به سال ۲۰۱۶ عملکرد مثبتی درزمینهٔ تخلیه و بارگیری (عمدتاً تخلیه) داشته‌اند. قابل‌ذکر است عملکرد بندر نکا در سال ۲۰۱۷ صد درصد تخلیه مواد نفتی بوده و بندر فریدون‌کنار نیز ۷۱ هزار تن نفتی و ۳۱ هزار تن غیرنفتی کالا تخلیه کرده است و بارگیری آن در سال ۲۰۱۷ نیز به مقدار ۶۸۰ تن کالای غیرنفتی بوده است.

[۱] کمیته آمار دولتی Dövlət Statistika Komitəsinin mətbuat
[۲] (BISTP)
[۳] این گزارش توسط اینترفاکس-آذربایجان گزارش‌شده است.
[۴] Dubendi
[۵] Sangachal
[۶] Aktau
[۷] Bautino
[۸] Kuryk

مصطفی ملکی، پژوهشگر و کارشناس بنادر و دریانوردی

پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا: انتشار مطالب خبری و یادداشت های دریافتی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای منتشر می‌شود.