بررسی عملکرد بنادر کشورهای حاشیه خزر

دریای خزر بزرگ‌ترین دریاچه جهان ۳۸۰هزار کیلومتر مربع وسعت دارد. طول سواحل این دریاچه ۶۵۰۰کیلومتر است و طول این دریاچه ۱۲۰۵ کیلومتر و عرض آن ۲۲۰ الی ۵۵۴ کیلومتر است،بیشترین عمق این دریاچه ۱۰۲۵متر و کمترین عمق این دریاچه ۲۸ متر است. در حاشیه دریای خزر پنج کشور جمهوری اسلامی ایران،جمهوری فدراتیو روسیه،جمهوری آذربایجان،جمهوری قزاقستان و ترکمنستان قرار دارند. از این کشورها به‌ غیر از جمهوری اسلامی ایران و جمهوری فدراتیو روسیه بقیه به آب‌های آزاد دسترسی ندارند.
طول سواحل جمهوری اسلامی ایران در حاشیه خزر حدوداً ۶۵۷ کیلومتر،جمهوری آذربایجان ۸۲۰ کیلومتر،جمهوری فدراتیو روسیه ۱۴۶۷ کیلومتر، جمهوری قزاقستان ۱۹۰۰کیلومتر و کشور ترکمنستان ۹۰۰ کیلومتر است. راه دسترسی دریایی در دریایخزر از طریق رودخانه ولگا- دن به آب‌های آزاد ممکن است.حمل‌ و نقل دریایی یکی از شیوه‌های حمل‌ و نقل جهت انتقال کالا در بین کشورهای حاشیه دریای خزر است که بعداز فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی اهمیت بیشتری پیداکرده و هریک از این کشورها به دنبال افزایش فعالیت خود در این زمینه هستند.
در سال ۲۰۱۶ مجموع عملکرد بنادر روسیه در حوزهخزر (بنادر ماخاچ کالا،آستاراخان و اولیا) به مقدار ۶.۱ میلیون تن بوده و نسبت به سال ۲۰۱۵ به میزان ۹.۶درصد کاهش نشان می‌دهد، از عملکرد بنادر روسیه در حوزه خزر۳.۱ میلیون تن مربوط به کالای خشکو۲.۹ میلیون تن مربوط به کالای مایع می‌باشدکه در مقایسه با سال ۲۰۱۵ کالای خشک ۳.۵ درصد رشد و کالای مایع ۲۰.۶ درصد کاهش داشته است. از مجموع عملکرد بنادر روسیه در حوزه خزر طی سال ۲۰۱۶ از طریق بندر ماخاچ کالا ۳.۳ میلیون تن، از طریق بندر آستاراخان ۲.۶ میلیون تن و از طریق بندر اولیا ۰.۲ میلیونصورت گرفته است.
در سال ۲۰۱۶ عملکرد بنادر جمهوری آذربایجانکه شامل بندر بین‌المللی باکوو پایانه‌های نفتی از قبیل پایانه نفتی سنگچال،دیوبندی، الات و بندر هوسان هستندبه مقدار ۵.۸ میلیون تن بوده که نسبت به سال ۲۰۱۵ به میزان۱۲.۵درصد کاهش نشان می‌دهد از مجموع عملکرد بنادر آذربایجان۱.۳ میلیون تن مربوط به کالای خشک و ۴.۵میلیون تن مربوط به کالای مایع بوده است.
از کل عملکرد بنادر جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۶ به مقدار ۴.۵ میلیون تن از طریق بندر باکو جا به‌ جا شده است و از کل مقدار کالای جابجا شد هاز طریق بندر باکو به میزان ۸۷ درصد ترانزیت کالای(مایع و خشک) کشورهای قزاقستان و ترکمنستان بوده است.
در بنادر حاشیه خزر کشورهای قزاقستان،آذربایجان و ترکمنستاندارای فری ترمینال هایی هستند که مستقیماً به ریل متصل و کالا از طریق واگن به کشتی منتقل و به مقصد فرستاده می‌شود.در همین راستا طی سال ۲۰۱۶ به تعداد۲۳۴۱۵ واگن به‌ وسیله بندر باکو و از طریق فری ترمینال جابجا شده است و از این تعداد ۱۳۷۹۱ واگن(۵۳.۳ درصد) بین بنادر باکو-اکتائو-باکو و تعداد ۹۸۵۰ واگن (۴۱.۷ درصد) بین بنادر باکو-ترکمن باشی – باکو بوده است .هم‌چنین در فری ترمینال جدید بندر باکو مستقر درمنطقه الات طی سال ۲۰۱۶ به تعداد ۳۶۸۹۶ واگن به‌ وسیله فری ترمینال جدید جابجا شده است و از این تعداد۱۱۱۰۹واگن(۳۰.۱درصد) بین بنادر باکو-اکتائو-باکو و تعداد ۲۵۷۸۷ واگن (۶۹.۹ درصد) بین بنادر باکو-ترکمن باشی – باکو بوده هست.
در سال ۲۰۱۶ عملکرد بنادر کشور جمهوری اسلامی ایران در حاشیه خزر که شامل بنادر انزلی،امیرآباد،نوشهر،فریدون‌کنار،نکا و آستارا می باشند به مقدار ۶.۵میلیون تن بوده است و نسبت به سال ۲۰۱۵ به میزان۱.۷درصد رشد نشان می‌دهد، از کل عملکرد بنادر جمهوری اسلامی ایران در حاشیه خزر۶.۲ میلیون تن مربوط به کالای خشک (با مجموع ۸ درصد رشد نسبت به سال ۲۰۱۵) و ۰.۳ میلیون تن کالای مایع (با مجموع ۶۰درصد کاهش نسبت به سال ۲۰۱۵)برخوردار بوده است. از مجموع عملکرد بنادر جمهوری اسلامی ایران در حوزه خزر ۳.۰۸ میلیون از طریق بندر انزلی (با ۴۲ درصد رشد نسبت به سال ۲۰۱۵)،۲.۳ میلیون تن از طریق بندر امیرآباد، ۰.۷ میلیون از طریق بندر نوشهر، ۰.۰۷ میلیون تن از طریق بندر نکا، ۰.۰۷میلیون از طریق بندر فریدون‌کنار و ۰.۱۷ میلیون تن از طریق بندر آستارا صورت گرفته است.
درسال ۲۰۱۶،حجم جابجایی محموله‌ها در بنادر کشور جمهوری قزاقستان و در مجموعه بندری اکتائو (باتینو،کوریک واکتائو) کمتر از ۵میلیون تن بوده و نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۱۵ که به مقدار ۵.۹ میلیون تن عملکرد داشته است وحدودا ۲۵درصد کاهش نشان می‌دهد. علت این کاهش، کم شدن حمل‌و نقل فرآورده‌های نفتی از طریق دریا بوده که در سال‌های اخیر انتقال نفت از سایر خطوط حمل‌ و نقل کشور جمهوری قزاقستان افزایش‌یافته است؛اما برخلاف کاهش مقدار محموله‌های نفتی ، انتقال فلزات و غلات نسبت به سال ۲۰۱۵نزدیک به ۲۵درصد افزایش نشان می‌دهد. حجم انتقال کالابین بندر اکتائو و باکو از طریق کامیون واگن با استفاده از ترمینال فری درسال ۲۰۱۶ نیزدر مقایسه با سال ۲۰۱۵نزدیک به ۴برابر افزایش ‌یافته و به رقمی حدود ۱۲هزار دستگاه رسیده است.
درطول پنج سا لگذشته (۲۰۱۱الی۲۰۱۵) حجم حمل ‌و نقل محموله ازطریق دریا در ترکمنستان ۱۲۳ درصد افزایش‌ یافته است، اما این افزایش مربوط به حمل ‌و نقل کالا نمی‌شود بلکه به افزایش حمل مسافر به میزان۱۱۱ درصد مربوط می‌شود .طی سال ۲۰۱۱ الی ۲۰۱۵ به میزان۱۳.۴ درصد از جابجایی کالا با سایر شیوه های حمل‌ و نقلی (ریلی،جاده‌ای هوایی و لوله)در کشور ترکمنستان افزایش ‌یافته است اما برخلاف افزایش عملیات حمل کالا و مسافر در استفاده ازسایر شیوه‌ها، استفاده از حمل‌ونقلآبی با ۶۰.۵ درصد کاهش ،بیشترین سهم کاهش را در حمل ‌و نقل کشور ترکمنستان به خود اختصاص داده است.
با نگاه کلی به عملکرد بنادر کشورهای حاشیه خزر طی سال‌های گذشته متوجه می‌شویم که عملکردبنادر روسیه و ایران در حاشیه خزر و سایر بنادر کشورهای حاشیه خزر نه ‌تنها روند روبه رشدی نداشته‌اند بلکه از کاهش جدی برخوردار بوده‌اند:

• روسیه از ۱۰ میلیون تن در سال ۲۰۱۰ به ۷.۹ میلیون تن در سال ۲۰۱۴ و به ۶.۱ میلیون تن در سال ۲۰۱۶.
• آذربایجان از ۱۳ میلیون در سال ۲۰۰۳ و ۱۲ میلیون تن در سال ۲۰۱۰ به ۶.۶میلیون در سال ۲۰۱۵ و ۵.۵ میلیون تن در سال ۲۰۱۶.
• قزاقستان از ۱۲.۸ میلیون تن در سال ۲۰۱۰به ۵.۸ میلیون تن در سال ۲۰۱۵و کمتر از ۵ میلیون تن در سال ۲۰۱۶.
• ایران از ۱۴ میلیون تن در سال ۲۰۰۹ به حدود ۶.۴ میلیون تن در سال ۲۰۱۳،۲۰۱۴، ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶
• ترکمنستان۹.۲ میلیون تن در سال ۲۰۱۲ به کم‌تر از ۵ میلیون تن در سال ۲۰۱۵
و این هشداری است برای توسعه بنادر کشورهای حاشیه خزر که مجموع ظرفیت بنادر آناز مرز ۱۰۰ میلیون تن نیز گذشته است.
یکی از دلایل عمده این کاهش‌هاایجادمسیرها و استفاده از شیوه‌های جدید حمل‌ و نقل به‌ ویژه استفاده از خطوط لوله جهت انتقال نفت بوده است و یکی دیگر از دلایل عمده این کاهش‌ها افزایش تولیدات داخلی کشورهای منطقه است.

مصطفی ملکی – پژوهشگر و کارشناس سازمان بنادر و دریانوردی

پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا: انتشار مطالب خبری و یادداشت های دریافتی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای منتشر می‌شود.