چگونه گیلان پیشگام توسعه مناسبات تجاری ایران و روسیه می شود؟

یازدهم خرداد ماه امسال بود که آقای دکتر عباسقلی مدیر کل دفتر امور نمایندگی های سازمان توسعه تجارت ایران در جمع مسئولان و دست اندرکاران تجارت و بازرگانی گیلان حضور یافت و مجوز صادر شده از سوی سازمان متبوعش را مبنی بر رسمیت یافتن و قانونی شدن سرای تجاری ایرانیان در آستاراخان روسیه تقدیم رییس اتاق بازرگانی ، صنایع ، معادن و کشاورزی گیلان نمود. در نشستی که جمعی ازتصمیم سازان و تصمیم گیران حوزه ی تولید ، صنعت و صادرات  استان حضور داشتند و جملگی بر لزوم بهره گیری هرچه بیشتر از توانمندیها و ظرفیت های بالقوه ی گیلان برای نقش آفرینی در حوزه ی مهم و اثر بخش صادرات از منظر کارشناسی صحه نهادند.

بهر حال این مجوز پس از گذشت حدود یک دهه پیگیری و مداومت گیلانیان به کار احداث سرای تجاری ایرانیان در استان جنوبی روسیه یعنی آستاراخان رسمیت بخشید و عزم دست اندرکاران را برای افتتاح هر چه سریعتر ساختمان دو هزار متر مربعی موسوم به سرای ایرانیان راسخ تر نمود. بطوریکه آقای دکتر تیزهوش تابان رییس اتاق بازرگانی ، صنایع ، معادن و کشاورزی گیلان در هنگامه ی دریافت مجوز این سرا دررشت اعلام کرد که مراسم افتتاحیه ی سرای ایرانیان در آستاراخان نهایت تا شهریور ۹۵ برگزار و خدمات و سیاستهای حمایتی آن برای تجار و صادرکنندگان ایرانی آغاز می شود.

این رویداد مهم را بهانه ایی قرار دادم تا نیم نگاهی به شرایط پیش آمده در مناسبات همه جانبه بویژه مبادلات اقتصادی دو کشور مهم و تاثیر گذار منطقه یعنی ایران و روسیه انداخته و نقش محوری گیلان را در افق چشم انداز آتی تحلیل نمایم.اما پیش از اینکه اجمالی از پیشینه ی تاریخی و روابط گیلان با آستاراخان ارایه شود لازم می دانم این شهرو منطقه ی  جنوبی روسیه را تا حدودی معرفی نمایم:

آستراخان: آستراخان منطقه ایی ست در جنوب غربی روسیه  که شهر  آن به عنوان مرکز استان آسترخان  در منطقه اتصال رود ولگا به دریای خزر واقع شده است. آسترخان مرز زمینی با قزاقستان دارد و از طریق دریای خزر نیز  به ایران، ترکمنستان و آذربایجان متصل است. استان ولگاگراد و جمهوری کالمیکیا دو منطقه همجوار آستراخان در روسیه فدرال هستند. آسترخان به زبان تاتاری   (Ästerxan)و به زبان روسی Астрахань)) نوشته می شود.شهر آستراخان از سال ۱۹۴۳ میلادی مرکز اداری منطقه آستراخان به شمار می‌رود.نام این شهر را در متون قدیمی فارسی به صورت هَشتَرخان، حاجی‌طرخان و حاجی‌ترخان هم نوشته‌اند. حاجی تَرخان صورت اصلی نام این شهر است و هنوز هم مسلمانان این منطقه نام شهر را حاج طرخان می‌دانند و در نوشته‌ها وگفته هایشان به همین نام یاد می‌کنند. (ترخان لقبی است از ریشه ی سغدی)اکثر اهالی بومی ناحیه آسترخان مسلمان و شافعی مذهب هستند، شیعیان آذربایجانی نیز جمعیت زیادی از این منطقه را تشکیل می‌دهند. یک مسجد مختص شیعیان روسیه نیز در این شهر قرار دارد.آسترخان ۱۵۳۴ کیلومتر با مسکو فاصله  و استانش نزدیک به یک میلیون نفرجمعیت دارد. که طبق آمارگیری سال ۲۰۱۵ شهرداری آستاراخان ، حدود ۷۰۰ هزار نفر آنان فقط در شهر ساکن اند.

در آستراخان پس از فروپاشی شوروی دوباره نقش خود را در حمل و نقل منطقه‌ای و بین‌المللی باز یافت.آستراخان هم‌اکنون نیز نقش ویژه‌ای در حمل و نقل میان روسیه با ایران، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان وهمچنین درمسیرترانزیتی کریدورشمال-جنوب ایفا می‌کند. نفت وگاز،کشتی‌سازی وتعمیر آن، صنعت ماشین‌سازی، مواد غذایی، ماهی‌گیری وشیلات وصنعت شیمیایی ازجمله صنایع این استان است

ظرفیت های حمل و نقلی آستراخان: موقعیت خاص جغرافیایی منطقه خزر، آستاراخان را به یک قطب استراتژیک حمل و نقل تبدیل کرده است.از این منظرآستاراخان کلیدی ترین شاهراه ارتباط کوتاه و کم هزینه آسیا- اروپا  محسوب می گردد. منطقه آستاراخان از پتانسیل های منحصر حمل و نقلی برخوردار است که سبب شده جایگاه و نقش کلیدی در کریدور بین المللی شمال-جنوب موسوم به نوستراک ایفا نماید.چراکه راههای آبی دریای خزر و رودخانه ی ولگا را به شبکه ی خطوط راه آهن و بزرگراه های روسیه متصل می کند. شبکه حمل و نقل منطقه آسترخان را ۵۵۵کیلومتر خط آهن،۳۷۳۳ کیلومتر بزرگراه ، ۱۴۲۱ کیلومتر راه آبی ، ۱۸۸ کیلومتر کانال کشیرانی ولگا- خزر تشکیل می دهد. از همه مهمترآستاراخان در کوتاه ترین مسیر اتصال اروپا از طریق روسیه به شرق اسیا و آسیای مرکزی و کشورهای هند و پاکستان  در اقیانوس هند قرار گرفته است.

در حال حاضر سیستم حمل و نقل ابی آستاراخان به دو بخش استراتژیک تقسیم می شود:

الف)بندر آستاراخان که در شهر آستاراخان واقع است و بخشی از آن را بندر سالیانکا تشکیل می دهد. بندری که ۵ پست اسکله دارد و تجهیزات بندری آن با سیلوی ۳۳ هزارتنی ، در سال ۲۰۱۵ به بهره برداری رسیده است. جالب اینکه شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی نیز در ساخت این سیلوهای فله سرمایه گذاری کرده و قرار است این همکاری تا ظرفیت ۷۳ هزارتنی سیلوها در سالیانکا ادامه یابد.ظرفیت تخلیه و بارگیری سالانه این بندر دو میلیون تن کالاست و کشتی های ایرانی می توانند همزمان از سه پست اسکله بندر سالیانکا بارگیری نمایند.

ب) بندر تجاری-دریایی الیا که در کانال ولگا-خزر وبا فاصله یکصد وبیست کیلومتری ازشهر آستاراخان قرار دارد.ساخت این بندر در سال ۱۹۹۶ آغازشد و در سال ۲۰۰۴ میلادی به پایان رسید. تجهیزات زیر بنایی حمل و نقل بندر الیا به همراه ایستگاه خط راه آهن و لنگرگاه بارگیری محصولات نفتی و نیز ترمینال غله ، این بندررا تبدیل به پایه های خوبی برای رشد پایدار ترانزیت کالا از طریق منطقه نموده است.فرودگاه بین المللی آستاراخان بعنوان حلقه رابط ارتباطات هوایی مورد استفاده خطوط هوایی فدراسیون روسیه و نیز کشورهای دیگر میباشد.با این توصیف گذری بر پیشینه ی روابط و موقعیت تاریخی – جغرافیایی استان گیلان ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

موقعیت ژئوپلتیک – ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک استان گیلان در حوزه ی جنوبی خزر ظرفیت های متنوع و متفاوتی برای توسعه ی مناسبات اقتصادی – تجاری و ترانزیت ایران با چهار همسایه ی شمالی کشورمان در حاشیه ی دریای خزر بویژه روسیه فراهم ساخته است.

بطورحتم این ظرفیت ها بوده که سابقه ی مستند مراودات تجاری و بازرگانی مردم گیلان با استان های جنوبی روسیه از جمله آستاراخان را به حدود هزار سال رسانده و سیاست های فضای باز تجارت و بازرگانی خارجی شاه عباس اول صفوی را به طلیعه ی مراودات رسمی و هدفمند دو کشور در گستره ی تاریخ ۵۰۰ سال گذشته بدل ساخته است.

بر تمامی علاقمندان به تاریخ و روابط خارجی این سرزمین عیان است که تشکیل کمپانی مسکوی بدست انگلیسی ها در سرزمین روسیه و تقارن آن با شکل گیری و تثبیت دولت صفویه، زمینه را برای ارتقاء جایگاه گیلان در حوزه ی مراودات اقتصادی و حتی سیاسی مهیا نمود و گیلان را به دروازه ی ورود اروپائیان و روسها به سرزمین ایران ارتقاء داد. البته که تخاصمات ایدئولوژیک و نظامی دو امپراطوری آن زمان یعنی ایران صفوی و عثمانی فرصت هرگونه مراوده را از طریق فلات آناتولیبرای اروپا و غرب آسیا سلب می نمود.

میان آستراخان و بنادر شمالی ایران از اوایل قرن شانزدهم میلادی به بعد روابط تجاری رشد بیشتری یافت. به دلیل اینکه این شهر آسیا و اروپا را به هم متصل می‌کرد مرکز بازرگانی شد. تاجرهای انگلیسی، فرانسوی، و هلندی اجازه یافتند تا از طریق آستراخان راه ترانزیت را باز کنند.سفرا و نمایندگی‌های سیاسی میان ایران و امپراطوری روسیه نیز از همین مسیر مبادله می‌شدند. در طول قرن نوزدهم میلادی و اوایل قرن بیستم این روابط چنان رونق یافت که ایرانیان دراین شهردارای کنسولگری، مسجد و کاروانسرای تجاری بودند. قبرستان ایرانیان نیز از جمله آثار به جا مانده از این دوره است.

این پیش زمینه ی تاریخی هیچ گانه از نگاه تیزبین و فرصت ساز تاجر و بازرگان و دریانورد گیلانی بدور نماند و فرصت های پیش آمده در دوره ی صفویه را محملی ساخت برای رونق روز افزون مناسبات ایران و روسیه بر محوریت گیلان. هر چند این ظرفیت گه گاه با وقوع حوادث تاریخی ایران عصر قجری یا وقوع انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ بلشویکها و نظام سوسیالیستی شوروی مسکوت ماند اما در مجموع پیشینه ی تاریخی مناسبات اقتصادی و تجاری ایران و روسیه گواه بر عزم جدی گیلانیان برای حفاظت از ظرفیت های عمده ی مرتبط با مراودات بازرگانی ست.

این مهم در تاریخ ۳۷ ساله ی نظام اسلامی مان نیز با فراز و فرود های متفاوت دوام و قوام  داشته و جایگاه تجاری و بازرگانی ایران با محوریت اتاق بازرگانی گیلان را در آستاراخان بیش از هر زمان دیگری ارتقاء بخشیده است.

نگاهی به تلاش های به عمل آمده ی گیلانیان در دهه ی گذشته مبنی بر ایجاد زیر ساخت های تسهیل توسعه ی تجاری و اقتصادی دو کشور، گواه صادقی بر عزم جدی است اندر کاران اجرایی و تجاری  ایران برای ایجاد جایگاهی ویژه در آستاراخان روسیه است. تلاشی که در یازدهم خردادماه امسال با صدور مجوز ایجاد سرای تجاری ایرانیان در این شهر جنوبی روسیه از سوی سازمان توسعه ی تجارت کشورمان رسمیت یافت و زمینه را برای افتتاح رسمی ساختمان این سرای تجاری در نیمه ی سال ۹۵ مهیا ساخت.

این ساختمان که با پیگیریهای مستمر دست اندر کاران مدیریتی و اقتصادی گیلان و با حمایتهای سیاسی و دیپلماتیک حاکمیت، پس از حدود ده سال امروز به مرحله ی افتتاح رسیده، می تواند نقش پایگاهی اقتصادی – حقوقی – مشاوره ای و سیاسی را برای تجار و صادرکنندگان ایرانی بازی کرده و با شناسایی و تحلیل نقاط قوت و ضعف مراودات اقتصادی ایران و روسیه ، بسترهای تعمیق روزافزون این مناسباترا هر چه بیشتر مهیا سازد.نکته ی مهم و فرصت سازی که هیچگاه نباید از آن غافل شد اینکه ظرفیت های موجود در روابط دو کشور را باید به لحاظ تحولات منطقه ای و بین المللی بالفعل نمود.

بر همگان واضح است که روابط سیاسی و اقتصادی روسها با ترکیه سال گذشته میلادی در پی سقوط یک فروند هواپیمای سوخوی روسها در حد و مرز ترکیه و سوریه به محاق رفت و تیره و تار گشت.این حادثه که روز سه شنبه سوم آذرماه ۹۴ / ۲۴ نوامبر ۲۰۱۵ اتفاق افتاد ؛ عکس العمل شدید رییس جمهور روسیه را بدنبال داشت. پوتین همان روز در دیدار با پادشاه اردن در واکنش به سقوط جنگنده روسی در حریم هوایی سوریه توسط جنگنده‌های ترکیه تاکید کرد که این اقدام عواقب سنگینی به همراه خواهد داشت و پیامدهای وخیمی بر روابط روسیه و ترکیه خواهد داشت.[۳]چهار روز پس از آن ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه با صدور فرمانی تحریم‌های اقتصادی علیه ترکیه را اعلام کرد که بسیاری از حوزه های اقتصادی ، گردشگری ، سیاسی و خدماتی بین دو کشور را شامل می شد.[۴]از جمله سخت گیری های مرتبط با صدور ویزا برای شهروندان ترک ، ممنوعیت ورود تورهای گردشگری روسیه به ترکیه از ابتدای سال ۲۰۱۶ ، ممنوعیت ورود انواع محصولات کشاورزی و ارزاق عمومی از ترکیه به روسیه و … .

با صدوردستورات موکد پوتین برای قطع روابط سیاسی و اقتصادی روسها با ترکیه بدنبال امروز نه تنها  از ارایه ی انواع خدمات شرکت های روسی به ترکها و ورود انواع کالایی ترکیه به روسیه(بویژه محصولات غذایی و کشاورزی) ممانعت به عمل می آید؛ بلکه هر گونه تخطی از این قانون جرم محسوب شده و اقدامات تنبیهیخاصی را برای دست اندرکاران ،تجار و واردکنندگان روسیه بدنبال خواهد داشت.

تیرگی روابط روسیه با ترکیه در نگاه کلی برای امنیت منطقه ای و بین المللی یک تهدید به حساب می آید اما از منظر منافع ملی ایران خواسته یا ناخواسته یک فرصت است. فرصتی که در کوتاه مدت می تواند جهش تراز تجاری ایران با روسها را ارتقاء داده و در دراز مدت مراودات اقتصادی این دو همسایه ی مهماثرگذار حوزه ی خزر را دوام و قوام بخشده و راهبردی نماید.تدوام این روند بی شک در درازمدت اثرات سازنده ی خود را در عرصه های همکاری های منطقه ای و بین المللی از قبیل مبارزه با پدیده شوم تروریسم و افراطی گرایی – مبارزه با تهدیدات امنیتی قاچاق مواد مخدر و اسلحه کمک به بازسازی و توسعه ی کشورهای پیرامون بویژه آسیب ایده از درگیریهای داخلی و جنگ (از قبیل عراق – سوریه – ) خواهد گذاشت.بهرحال بازی در عرصه ی شطرنج روابط بین الملل علاوه بر پیچیدگی و تنوع، تا حد زیادی به هوش و درایت بازیگران حوزه های خویشبستگی دارد. بطوریکه هرگونه برنامه ریزی و طراحی حساب شده و دقیق می تواند زمینه ی پیروزی را در روند مواجه با رقبا مهیا ساخته و نقشه های شوم بد خواهان مستکبر را برای ایجاد انشقاق و اختلاف قومی – مذهبی در یکی از حساس ترین و استراتژیک ترین مناطق جغرافیایی و فرهنگی جهان یعنی خاورمیانه نقشبرآب نماید.

نکته ی حائز اهمیت در این اوضاع پیچیده و همراه با فرصت و تهدید، ابتکار عمل ایران برای بدست گرفتن بازی اقتصادی ست. بخشی که اگر اهداف پیش بینی شده را در پرتو همکاری های علمی ، تکنولوژیکی و بازرگانی تحقق بخشد، در حوزه ی فرهنگ و همکاری های منطقه ایی نیز می تواند مقدمه ساز باشد.با این توصیف وظیفه ی دست اندرکاران گیلانی تجارت با روسیه چیست؟

به نظر نگارنده نخستین اولویت مسئولان و بازرگانان گیلانی باید زمینه سازی برای تامین مایحتاج روسها با معیارها واستانداردهای روسی و تشخیص ذائقه ی شهروندان آن کشور باشد.اقدامی که با ارتباط مستمر و مذاکرات همه جانبه با طرف های روس و جلب اعتمادشان برای داد و ستد با ایرانیان محقق خواهد شد.

دوم اینکه سرای ایرانیان در آستاراخان باید به مامنی برای تجار ، بازرگانان و بویژه صادرکنندگان کشورمان تبدیل شود تا آنان به سهولت تمامی مشاوره های سیاسی ، حقوقی ، فرهنگی و اقتصادی مرتبط با تعامل با روسها را دریافت کنند و بر اساس داده های موجود عمل نمایند.سومین مورد هم به نقش آفرینی گیلان در آستاراخان و اداره ی مطلوبسرای تجاری ایرانیان در این بندرمهم واقع درجنوب غرب روسیه بازمی گردد. بهرحال گیلان بدلیل پیشینه و جایگاهش، طلیعه دار مناسبات ایران و روسیه به شمار می رود ؛ پس می تواند همچون مرکز ثقلی ظرفیت های انسانی و اقتصادی ایران را در حوزه ی تجارت و صادرات هدایت نماید.

اولویت چهارم نیز اهداف فرهنگی و گردشگری را مد نظر قرار می دهد. بهر حال فراموش نکنیم که تعمیق و گسترش روابط دو کشور مستلزم وجود ارتباطات فرهنگی و مانوس شدن با ارزشها و معیارهای فرهنگی یکدیگر است. این عامل مهم است که می تواند توسعه ی گردشگری و ارتباطات مدنی را بین استان های هم مرز دو کشور دست یافتنی نموده و رونق اقتصاد گیلان را با تکیه بر توانمندی های گردشگری عملی سازد. موضوع مهمی که همواره باید در راستای پر کردن خلا ناشی از تیرگی روابط روسها با ترکیه نیز تحلیل شود.بی شک لحاظ سیاستهای این بخش لزوم راه اندازی گردشگری هوایی و دریایی را نیز در پی خواهد داشت. مساله ی مهمی که اکنون در زمره ی اولویتهای کاری جناب آقای دکتر نجفی ؛ استاندار محترم گیلان نیز قرار دارد و چندی پیش نیز در مصاحبه ی اختصاصی با نگارنده ، بر آن تاکید نمود.

در پایان امید می رود شرایط و تحولات پیش آمده درمناسبات سیاسی و اقتصادی ایران و روسیه، بسترهای تعمیق روزافزون مبادلات را برای دو کشور مهم و اثر گذار منطقه زمینه سازی نموده و ترمیم  و ایجاد تعادل در تراز تجاری ایران و روسیه را فراهم نماید.انتظاری که در صورت تحقق، حجم مبادلات فعلی دو کشور راکه امروز به کمتراز یک میلیارد دلار رسیده به چند برابر افزایش خواهد داد. ان شاء الله

دکتر حسین کلهر؛ روزنامه نگار و کارشناس مسایل ایران و روسیه

پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا: انتشار مطالب خبری و یادداشت های دریافتی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای منتشر می‌شود.