شایعه سازان به دنبال چه می گردند؟

شایعه سازان به دنبال چه میگردند؟
درهردوره ای،اخبار متناقضی در جامعه دهان به دهان منتقل میشود که زمینۀ شکلگیری یک جریان خبری مخرّب و غیرواقعی بنام«شایعه»را فراهم می آورد.معمولاً شایعات باعث ایجاد نگرانی و دلهره در بین مردم میشوند؛بگونه ای که موجب کاهش بهره وری و تولید،آسیب رسانی به اعتبار افراد،سازمانها،مؤسسات،چرخۀ اقتصادی و حتی ابعاد مختلف یک کشور میشوند و بی اعتمادی و سوء ظن را نسبت به اشخاص و پدیده های مختلف جامعه رواج میدهند.
لذا انگیزه نگارنده از طرح این موضوع، بیان مختصری از آثار زیانبار این آسیب اجتماعی و معرفی راهکارهائی بمنظور مقابلۀ با آن میباشد.
شایعه
شایعه عبارت است از یک گزارۀ ویژه و گمانی، که ملاکهای اطمینان بخش رسیدگی در آن وجود ندارد و معمولاً بصورت شفاهی،از فردی به فرد دیگر یا از طریق منابع غیر رسمی منتشر میشود.بنظر میرسد که دو شرط«اهمیت»و«ابهام»در انتقال شایعه،نقش تعیین کننده ای دارند.بدین معنا که میزان رواج هر شایعه برابر است با اهمیت×ابهام موضوع شایعه.بعبارت ساده تر پیدایش شایعه بدون یکی از این دو عنصر،غیرممکن است چون نسبت بین «اهمیتوابهام»ضرب است.در نتیجه با نبود یکی از آنها،جواب صفر خواهد بود(آل پورت،گردون و پستمن،لئو:۱۳۷۴ص۹).
اصولاً شایعه ماهیتی معارض دارد؛ممکن است بصورت جملاتی آرام آغاز شود یا وزشی چون طوفان سخت داشته باشد.ممکن است نابود کننده باشد و مفاهیمی مانند نفرت،کراهت و تخریب را شامل شود.از جهت دیگر به موج دریا شباهت بیشتری دارد که ناگهان در سطح دریا بالا میرود و بار دیگر به قعر دریا فرو می افتد تا دوباره وقتی شرایط مساعد شد،ظهور کند(صلاح نصر:۱۳۸۰ص۲۹۴).
انواع شایعه
1 –شایعات خزنده:
این نوع شایعه به آرامی دربین مخاطبان،گسترش می یابد و همراه احساسی مملو از رازداری- پچ پچ کنان و مخفیانه – رشد میکند تا به مرور زمان همه از آن خبردار شوند.شایعات مربوط به مقامات دولتی،حوادث مصیبت بار و خلافکاریهای بزرگ و امثال آن از این نوع اند.معمولاً چنین شایعاتی با اهداف چندگانه مانند ایجاد نگرانی و اضطراب در مسئولان و مردم،ارزیابی واکنش مردم و ارزیابی نحوۀ واکنش مسئولین دستگاههای رسمی به موضوعی خاص، ساخته و پرداخته میشوند و از همین رو شاید لازم باشد که دستگاههای ذی صلاح،اطلاع رسانی مناسبی را انجام دهند.
2 –شایعات آتشین:
این نوع شایعات که به آنها شایعات سخت و تند هم گفته میشود،به این دلیل که خطرات یا وعده های فوری را مطرح میکنند همانند آتشی که خرمن گندمی را میسوزاند،بسرعت و در زمان بسیار کوتاهی در جامعه منتشر میشود.این شایعات ازآنجائیکه بر احساسات و عواطف شدید متکی اند،بیشتر ناشی از دستپاچگی، خشم و ترس یا شادمانی ناگهانی بوده و چون در محیطی مملو از هیجان مطرح میشوند،غالباً موجب واکنشی نیرومند میگردند.
3 –شایعات غوّاص:
این نوع شایعه که به آن شایعۀ پایدار هم گفته میشود،پس از پیدایش،مدتی رواج می یابد،دهان به دهان نقل میشود،سپس مخفی شده و به اصطلاح آتش زیر خاکستر میشود.هنگامی که شرایط مناسب و مساعد برای ظهور و گسترش آن فراهم آید،دوباره سر برآورده و انتشار می یابد.همانگونه که هزاران سایت اینترنتی همزمان با ده ها شبکۀ تلویزیونی غربی،با تکرار«یک ادعای واهی» که مدعیوقوع یک تقلب وسیع در انتخابات ریاست جمهوری دورۀ دهم بود،سعی در مخدوش کردن ذهنیت عمومی جامعۀ ایرانیان و تضعیف اعتماد ملّی داشتند.

۴ –شایعات توهّم انگیز:
بسیاری از شایعات،به دلیل اضطراب عامّۀ مردم بسرعت گسترش یافته و منتشر میشوند و در گوشه و کنار بگوش میرسند.مردم معمولاً از چیزهای مشابهی میترسند و به همین علت آمادگی پذیرش،باور و بازگو کردن شایعات مربوط به آنها را دارند.این نوع شایعات بر اساس ترس مردم رواج می یابند و به شایعات شیطانی نیز معروف اند.شایعات انتشار یافته در سالهای آخر جنگ تحمیلی،مبنی بر استفادۀ رژیمعراق از بمبهای شیمیائی در بمباران شهرها و مناطق مسکونی ایران از این نوع بودند.
5–شایعات وحشت:
این نوع شایعات مردم را به تحریک وامی دارد.در این نوع شایعه،خطر واقعی،ملموس و فوری است و شنوندگان بشدّت میل دارند در مورد آن سریعاًدست به اقدامی تقابلی بزنند.مانند شایعۀدیده شدن اعضای گروهک تروریستی داعش در استان گیلان،که بشدّت حامل پیام خشونت و افراط است.درچنین حالتی شایعات،خصیصۀ جنون آمیز پدید می آورند و افراد نیز از نظر روانی در این مورد بشدّت تلقین پذیرند(شایعه و روشهای مقابله با آن،به قلم غلامعلی افروز).
اهداف شایعه پردازان در جامعه
همانگونه که گفته شد شایعه منبعی ناشناخته و ماهیتی معارض دارد.به همین جهت در زمان بحران،فضای مطلوبی برای شایعه ایجاد میشود و کسانی که از شایعه سود میبرند ازاینگونه فرصتها بنحو شایسته ای بهره میبرند.لذا میتوان اهداف شایعه پردازان را بطور کلّی بشرح ذیل خلاصه کرد:
الف-ایجاد بدبینی نسبت به مسئولان یک جامعه؛
ب-افزایش نگرانی و اضطراب در مردم؛
ج-بهره برداری سیاسی؛
د-بهره برداری اقتصادی؛
ه-ترور شخصیت؛
و-ایجاد فضای ناسالم اجتماعی؛
ز-ایجاد تقابل و صف بندی میان اقشار مختلف؛
ح-سرگرمی و وقتگذرانی(شن مک براید:۱۳۷۵).
اهداف شایعه پردازان در بحرانهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران
برکسی پوشیده نیست که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران،بطور کلّی شایعه پردازان با اهدافی شوم و پلید همواره،به این عمل قبیح و ناشایست مبادرت نموده اند که برخی از آنها عبارتند از:
1- شایعه پردازی با هدف منزوی کردن جمهوری اسلامی ایران در زمینه های سیاسی،امنیتی و اقتصادی در ابعاد داخلی و خارجی؛
2- ایجاد سد دفاعی در برابر صدور انقلاب اسلامی به سایر کشورهای اسلامی از طریق پروژۀ ایران هراسی و بزرگ نمائی تسلیحات دفاعی نظام،بنحوی که باعث ایجاد ترس و وحشت نزد کشورهای منطقه شود؛
3- شایعه سازی در خصوص گسترش ژئوپولیتیک شیعه در منطقۀ خاورمیانه و ظهور ناسیونالیزم شیعی؛
4- بی احترامی و هتک حرمت به ارکان اصلی هویت اسلامی–ایرانی با نمایش فیلمها و تصاویر دروغین در جهت ایجاد بدبینی نزد افکار عمومی جامعۀ جهانی(ساخت فیلمهای۳۰۰،شاهزادۀ ایرانی،بتی محمودی و…)؛
5- تضعیف ثبات امنیت اجتماعی درایران با شایعه پردازی درخصوص ارتباط برخی از زلزله ها در ایران با آزمایشهای هسته ای و یا توزیع وسیع فراورده های خونی آلوده؛
6- تضعیف وحدت ملّی،مانند شایعه سازی در رابطه با برخوردهای دوگانه و تبعیض آمیز حاکمیت با اقلیتهای قومی–فرقه ای؛
7- به چالش کشاندن ثبات امنیت اقتصادی کشور،مانند شایعه سازی دربارۀ پیامدهای جبران ناپذیر تحریم های اقتصادی،قریب الوقوع بودن حملۀ نظامی و یا گسترش بیماریهای فراگیر در یک ناحیۀ خاص جغرافیائی(حیدری:۱۳۹۱).

جمع بندی:
توجه به چالشهای پیش روی انقلاب اسلامی یکی از مباحث مهم در مطالعات مربوط به آیندۀ انقلاب اسلامی و از ضرورتهای جامعۀ ماست.درصورت حل این چالشها فرصتهای قابل توجهیبرای انقلاب اسلامی پدید خواهد آمد ودرغیر اینصورت این چالشها به عاملی منفی در پیشرفت انقلاب اسلامی تبدیل خواهند شد.لذا شناخت این چالشها و تلاش برای مقابله با آنها ضرورتیانکارناپذیر در جهت ارتقاء سطح امنیت ملی کشور میباشد.
شایعه سازی نیز که در حوزۀ جنگ روانی قابل بررسی است، یکی از مهمترین چالشهای فردای انقلاب اسلامی ایران است که با هدف تضعیف نظام و تحت الشّعاع قرار دادن اهداف انقلاب از سوی دشمنان،هدایت میشود و میباید با درنظر گرفتن شیوه ها و تاکتیکهای شایعه پردازان،آمادگی لازم برای مقابله با آن را ایجاد نمود.
لذا برای مقابله با شایعه،چند راهکار بعنوان نمونه بشرح ذیل پیشنهاد میگردد:
1 – در انتشار خبرهای رسمی،از تضاد درگفته ها پرهیز شود؛یعنی اطلاعات عرضه شده دربارۀ یک موضوع نباید تناقض داشته باشد؛
2 – اطلاعات بطور کامل ارائه شود؛
3 – در زمان بحران بطور ویژه عمل شود چون در زمان بحران اثر منفی شایعات،زایش و تبعات بیشتری دارد؛
4 – در برنامه ریزی رسانه ای و اطلاع رسانی،مطابق با فرهنگهای مختلف عمل شود؛
5 – حضور بموقع مسئولین درمیان مردم؛
6 – پرهیز از شعارهای بدون عمل؛
7 – ارائۀ یک تحلیل مشخص از شرایط حاکم بر کشور و مردم را در جریان واقعیات و مشکلات قرار دادن؛
و نکتۀ پایانی اینکه به یاد داشته باشیم باوجود نواقص ناخواسته ای که گاهاً ممکن است در نحوۀ اطلاع رسانی خبرگزاری های جمهوری اسلامی ایران پیش بیاید،همواره مطمئن ترین راه برای دستیابی به آگاهی و اطلاعات مهم، یقیناً دستگاههای خبری داخل کشور هستند.

امیرحسین فروتن
پژوهشگر مطالعات انسانی و مدیر امور فرهنگی دانشگاه پیام نور شفت
پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا: انتشار مطالب خبری و یادداشت های دریافتی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای منتشر می‌شود.