تغییر الگوی کشاورزی تا ۵۰ سال آینده به دلیل تغییر اقلیم؛ لزوم توسعه کشاورزی شهری

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا، به نقل از ایسنا، دکتر روزبه عباس زاده، عضو هیات علمی پژوهشکده کشاورزی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران و فرهاد محبتی مدیر همکاری‌های علمی و بین‌المللی مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، مطالعه موردی با عنوان “کشاورزی شهری: رویکردی در راستای توسعه پایدار” در کشورهای “چین”، “ایتالیا” و “کانادا” را اجرایی کردند.

این محققان در این مطالعات نشان دادند که چگونه می‌توان با توسعه کشاورزی شهری علاوه بر علاقه‌مندی شهروندان به حفظ محیط زیست، روشی برای پایداری امنیت غذایی پیاده سازی کرد. نمونه آن “مزرعه-مهدکودک‌ها” در شهر رم ایتالیا است. در این کشور برخی پروژه‌های کشاورزی شهری، گروه‌های خاصی را هدف قرار می‌دهند. به عنوان نمونه دو پروژه در شهر میلان زندانیان و افراد معلول را مد نظر قرار داده‌اند. همچنین نمونه‌ای از پارک‌های کشاورزی در شهر میلان با مساحت ۴۷ هزار هکتار وجود دارد. تحقیقی که در سال ۲۰۱۹ منتشر شد، نشان داد در شرایط فعلی محصولات کشاورزی شهری در میلان روی هم رفته می‌تواند مصرف سبزیجات و غلات حداکثر ۱.۳ میلیون نفر از جمعیت شهر را تامین کند.

نمونه دیگر طرح “باغچه‌های پیروزی” کانادا است که بر اساس برآوردها در سال ۱۹۴۴ حدود ۵۷۰۰۰ تن سبزیجات در ۲۰۹ هزار و ۲۰۰ باغچه پیروزی تولید شد.

اجبارهایی که اقلیم به جوامع بشری تحمیل می‌کند

دکتر عباس‌زاده در گفت‌وگو با ایسنا، استفاده مسئولانه و پایدار از مواهب طبیعی را یکی از رویکردهایی دانست که در سال‌های اخیر در دنیا مورد توجه قرار گرفته است و گفت: به عنوان نمونه و بر اساس تجربه نگارنده در زمان حضور در چین، کاربرد فراوان آبگرم کن‌های خورشیدی در پشت بام‌ها در شهر “هانگژو” در استان “ژجیانگ” قابل توجه بود و این در حالی است که آسمان این شهر در بسیاری از مواقع، ابری یا بارانی بوده است و مورد دیگری از استفاده از فرصت‌ها و منابع که اخیرا در بسیاری از کشورها مورد توجه قرار گرفته است، کشاورزی شهری است.

وی “کشاورزی شهری” و “نیمه شهری” (UPA) را عبارتست از پرورش گیاهان و حیوانات در داخل و اطراف شهرها تعریف کرد و ادامه داد: کشاورزی شهری و نیمه شهری تامین کننده مواد غذایی حاصل از پرورش انواع محصولات مختلف گیاهان زراعـی (دانه‌ها، گیاهان ریشه‌ای، سبزیجات، قارچ‌ها و میوه‌ها)، دام‌ها و حیوانات (طیور، بز، گوسفند، گاو، مـاهی و غیـره) و همچنین محصولات و تولیدات غیر غذایی (مثل گیاهان دارویی و معطر، گیاهـان زینتـی و تولیـدات درختی) است. مدیریت کشاورزی شهری و نیمه شهری شـامل تولیـد درختـان مثمـره و هیزمـی بـوده و همینطـور بـا مـدیریت تلفیقی گیاهان زراعی و جنگلی (Agroforestry) و همچنین آب‌ورزی (بخشی از کشاورزی که بـا پرورش گیاهان و جانوران آبزی به عنوان خوراک سرو کار دارد) (Aquaculture) در مقیاس کوچک است.

عباس زاده تاکید کرد: اکثر کارشناسان محیط زیست توافق دارند که کشاورزی به شکلی که ما می‌شناسیم، طی ۵۰ سال آینده به حاشیه رانده می‌شود؛ زیرا تغییرات آب و هوا به دلیل جنگل‌زدایی سرعت بیشتری می‌گیرد و کشاورزی در محیط کنترل شده یک پاسخ برای معکوس کردن این وضعیت است.

این عضو هیات علمی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران با بیان اینکه رویکرد کشاورزی شهری نقش مهمی در امنیت غذایی خانوارها به ویژه در زمان‌های بحرانی کمبود مواد غذایی دارد، خاطر نشان کرد: از آنجایی که در این کشاورزی، غذای تولید شده محلی نیاز به سرمایش و انتقال ندارد، لـذا محصـولات تـازه‌تر و مغذی‌تر به راحتی و بدون صرف هزینه زیادی در اختیار مغازه‌دارها برای فروش قرار می‌گیرد و مصرف کننـدگان به خصوص شهروندان کم درآمد نیز از مزایای دسترسی آسان‌تر به تولیدات تـازه‌تر با قیمت بهتـر و قدرت انتخاب بالاتری بهره‌مند خواهند شد.

به گفته وی، سبزیجات چرخه تولیـد کوتاهی دارند؛ بعضـی از آنهـا را می‌توان در ۶۰ روز برداشت کرد، بنـابراین برای کشاورزی شهری مناسب است.

این محقق ادامه داد: کرت‌های باغی می‌توانند تـا ۱۵ مرتبه بیش از زمین‌هـای روسـتایی عملکـرد داشته باشند، به گونه‌ای که تنها یک مترمربع از این کرت می‌تواند ۲۰ کیلوگرم غذا در یک سال تولیـد کنـد. پرورش دهندگان سبزیجات شهری هزینه کمتری بابت حمل و نقل و بسته بندی و ذخیره مواد تولیدی پرداخت کرده و قادر به فروش محصول خود در غرفه‌های مجاز مواد غذایی کنار خیابان و داخل سوپرمارکت‌ها هستند.

عباس‌زاده ایجاد اشتغال‌زایی و کسب درآمد برای زنان فقیر و گروه‌های محروم جامعه شهری را از دیگر مزایای کشاورزی شهری، عنوان کرد و یادآور شد: پرورش گیاه و باغبانی (Horticulture) می‌تواند به ازای هر ۱۰۰ مترمربع زمـین تولیدی، یک شغل ایجـاد کند و باعث افزایش درآمد و بالا بردن خرید و فروش و ارزش افزوده از تولید کننده به مصرف کننده شود. بـه هر حال  در بسیاری از کشورها، کشاورزی شهری و نیمه شهری در سیاست‌های کشاورزی و طراحی‌های شهری به رسـمیت شناخته نمی‌شود. پرورش دهندگان اغلب بدون مجوز اقدام به کار می‌کنند و از آنجایی که این امر به طور رسمی قابـل رؤیت نیست، در بسیاری از شهرها به این بخش از فعالیت هیچ کمکی نشده یا بی توجهی می‌شود.

کشاورزی شهری در راستای پایداری بیشتر

عضو هیات علمی پژوهشکده کشاورزی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران با تاکید بر اینکه سازمان فائو نیز از تبدیل کشاورزی شهری و نیمه شهری به یک فعالیت معتبر اقتصادی و استفاده از زمین‌های شهری، استراتژی‌های تلفیقی توسعه کشاورزی محلی و ملی، برنامه‌های غذایی و تغذیه‌ای و همچنـین طراحـی شـهری، حمایـت می‌کند، اظهار کرد: این سازمان، به دولت‌ها و مسؤولان محلی و ملی و مدیران شهری کمک می‌کند تا سیاست‌هـای خودشـان را بهینه کرده و از کشاورزی شهری و نیمه شهری و افزایش تولید و نظـام فـرآوری و بـازار حمایت می‌کند. در سال‌های اخیر با توجه به چالش‌هایی مثل انتقال بخش زیادی از جمعیت روستاها به شهرها، تاثیرات زیست محیطی کشاورزی و عدم امنیت غذایی کشاورزی شهری مورد توجه بیشتری قرار گرفته است.

وی اضافه کرد: شهرهای بزرگ این فرصت را دارند که با استفاده از کشاورزی شهری باعث پایداری، زیبایی و مولد بودن شـهر شـده و مکان مناسبی برای زندگی شوند. با رعایت برخی از توصـیه‌هـای مهم، کشاورزی شـهری هرچـه بیشتر بـا منـاظر و مدیریت شهری تلفیق یافته و نیز ارتباط بین فعالیت‌های کشاورزان و باغبانان در سیاست‌های شهرداری ایجاد شده و باعث افزایش منابع جهت حمایت فعالیت‌های موجود و آتی کشاورزی شهری می‌شود. برای تحقق چنین هدفی طرز تفکر افراد جامعه بسیار حائز اهمیت است.

عباس‌زاده با بیان اینکه در بسیاری از موارد کشاورزان و باغداران شهری با یکدیگر کار می‌کنند و در استفاده از منابع موجود، با همدیگر شراکت کرده و همـدیگر را کمـک می‌کنند، افزود: حفظ اکوسیستم‌هـا برای توسعه پایدار و تداوم حیات ارزشمند است و جایی که تخریب زیست محیطی سریع و اغلب غیر قابل برگشت آغـاز می‌شـود، ضرورت توجه به آن را دو چندان می‌کند. یکی از راه‌های حفظ و ارتقای اکوسیستم‌های شهری، تقویت مفهـوم کشاورزی شهری است که یک سیستم پایدار و کارآمد در جهت پاسخ به نیازهای اکولوژیکی و اقتصادی شـهر بوده و با برگرداندن هویت و حس مکان به مناظر کشاورزی و حاشیه‌های تخریـب شـده و یـا در آسـتانه تخریـب از تغییر کاربری و نابودی آن جلوگیری می‌کند.

وی یادآور شد: در بیشتر کشورهای توسعه یافته، کشاورزی شهری بـه عنـوان تفـریح و سـرگرمی و موقعیتی که افراد جامعه با کار کشاورزی از تنش‌های شهری دور شده و به آرامش می‌رسند، دیده می‌شـود و قلمـرو آن را زمین‌های کوچک رها شده در بخش‌های میانی شهر با تراکم ساختمانی بالا می‌دانند. حال آنکـه کشـاورزی شهری در تعریف صحیح خود، طرحی فراتر است. براساس تعریـف FAO درک صـحیح از کشـاورزی شـهری این گونه است که تنوع فعالیـت‌هـای کشـاورزی و خـانگی منجـربـه امنیـت غـذایی (Food security) و ایجـاد در آمـد (Create income) خواهد شد.

این محقق حوزه کشاورزی، خاطر نشان کرد: کشاورزی شهری در هر کشوری می‌توانـد به عنوان یک سیاست و راهکار برای طراحی فضاهای سبز شهری مطرح شود و چهره و کالبد طبیعت‌گرایی را بـرای شهر به ارمغان آورد. بـا رواج کشاورزی در فضای سبز، شهر بر مبنای راهکاری خلاقانه از مشارکت مردم، فرصت‌هـای اشـتغال و اسـتفاده از تجارب، بستر تولید محصولات مورد نیاز شهروندان خواهد بود. یکی از بهترین راه‌ها برای بهبود تولید غذاهای شهری، روش هیدروپونیک و کشت عمودی است. کشاورزی شهری در ایران به صورت جدی مورد بررسی قرار نگرفته است، اما با توجه بـه کمبـود آب و مشکلات پیش روی کشاورزی همچنین مواردی مثل نیاز جسم به غذای سالم، نیاز روانی به ارتباط با طبیعت و … امیدواریم در آینده شاهد گرایش بیشتر به این مقوله باشیم. در ادامه به مطالعه موردی در این زمینه و ارائه تجربیات سه کشور در سه قاره مختلف می‌پردازیم.

وضعیت توسعه کشاورزی در چین

عضو هیات علمی پژوهشکده کشاورزی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران ادامه داد: با توجه به نگرانی‌ها در مورد ایمنی مواد غذایی، کشاورزی شهری روندی رو به رشد در کشور چین محسوب می‌شود. در چین مصادیق مختلفی برای کشاورزی شهری یا پیرامون شهری پیاده‌سازی شده است که از آن جمله می‌توان به کشاورزی در بالکن‌ها، پشت بام‌ها، فضاهای شهری و یا گلخانه‌های اطراف شهرها اشاره کرد. این رویکرد مزایای زیادی مانند تامین غذایی و کسب درآمد بخشی از مردم، سلامت و امنیت غذایی، کاهش ضایعات و در نتیجه نزدیکی محل‌های تولید و مصرف، امکان استفاده از مواد زائد شهری، اثرات مثبت بر محیط زیست شهری، سلامت روانی شهروندان و شکل‌گیری ارتباطات اجتماعی بین مردم را در بر دارد. البته مواردی مثل امکان ایجاد آلودگی، بوی نامطلوب ناشی از کودها، تجمع حشرات، کمبود فضای کافی، عدم آگاهی شهروندان از روش‌های پرورش گیاهان از جمله چالش‌های کشاورزی شهری در چین است.

وی، همکاری‌های بین‌المللی، ایجاد تعاونی‌های کشاورزی، اجاره زمین‌های قابل کشت، نقش آفرینی گروه‌های غیردولتی، کمک به فروش محصولات و نهاده‌های ارگانیک را از جمله اقدامات کشور چین در راستای توسعه کشاورزی شهری، عنوان کرد و گفت: در پیاده‌سازی کشاورزی شهری فناوری‌های جدیدی مانند کشاورزی عمودی، آکوآپونیک (ترکیب هیدروپونیک _آبکشت یا کشت بدون خاک_ و پرورش ماهی)، قابلیت ردگیری محصولات، آبیاری خودکار بر اساس حسگرهای رطوبت، قابلیت ردگیری محصولات، فناوری‌های جمع آوری باران و آبیاری قطره‌ای مورد نظر قرار گرفته است.

نمایشگاهی در یک گلخانه در پکن

عباس‌زاده ادامه داد: همچنین بوستان‌های کشاورزی (Agro-park) در پکن ایجاد شده است که هر یک بر نوعی از کشاورزی متمرکز شده‌اند و در بعضی بوستان‌های پکن، از جنبه درآمد و اشتغال، گردشگری کشاورزی (Agro-tourism) مهمتر از کشاورزی شده است.

مدلی از یک واحد خانگی آکوآکالچر که ماهی برای مصرف (یا سرگرمی) و سبزیجات را پرورش می‌دهد

کشاورزی شهری در ایتالیا

عضو هیات علمی پژوهشکده کشاورزی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران به وضعیت کشاورزی شهری در ایتالیا اشاره کرد و با بیان اینکه یکی از ابتکارات در این زمینه “مزرعه-مهدکودک‌ها” هستند، گفت: این طرح باعث شده تا کودکان قدردانی و احترام نسبت به طبیعت و کشاورزی را یاد بگیرند. گسترش این مهدکودک‌ها در مناطقی که قانونی برای اعتبارسنجی مهدکودک‌ها دارند، بیشتر است.

 وی اظهار کرد: یک تحلیل در مورد کاربری اراضی در شهر رم نشان داد که این شهر زراعی‌ترین شهرداری در اروپا را دارد. شبکه مواد غذایی محلی که پشتیبان کشاورزی در سطح شهر است، در تعدادی از تعاونی‌های کشاورزی، یک سیستم جایگزین برای تولید مواد غذایی و نقطه عطفی برای بسیاری از ابتکارات انجام شده توسط جامعه مدنی، انجمن‌ها، تعاونی‌ها، بخش‌های داوطلب و مدرسه و .. را ارائه می‌کند. یکی از باغ‌های مرتبط با کشاورزی شهری که واقع در جنوب رم است، یک تعاونی کشاورزی چند منظوره و دارای ۲۵۰ هکتار مساحت است. این تعاونی که توسط افراد جوان در گذشته تاسیس شده است به عنوان مدلی برای کاربردهای آموزشی و فعالیت‌های زیست محیطی به منظور ترمیم پیوند میان شهروندان و محل زندگی آنان استفاده و محصولات آن به طور مستقیم به بازارهای محلی فروخته می‌شود.

به گفته این محقق برخی پروژه‌های کشاورزی شهری، گروه‌های خاصی را هدف قرار می‌دهند. به عنوان نمونه دو پروژه در شهر میلان زندانیان و افراد معلول را مد نظر قرار داده‌اند. همچنین نمونه‌ای از پارک‌های کشاورزی در شهر میلان با مساحت ۴۷ هزار هکتار وجود دارد. تحقیقی که در سال ۲۰۱۹ منتشر شد، نشان داد در شرایط فعلی محصولات کشاورزی شهری در میلان روی هم رفته می‌تواند مصرف سبزیجات و غلات حداکثر ۱.۳ میلیون نفر از جمعیت شهر را تامین کند.

وی خاطرنشان کرد: اولین باغ درمانی در ایتالیا در شهر ونیز قرار گرفته است و به طور خاص برای توانبخشی عصبی بیماران دارای صندلی چرخدار یا معلولیت جسمی طراحی شده است. آنها می‌توانند به طور فعال در کاشت، مراقبت و برداشت میوه شرکت کنند. این امر فقط یک فعالیت جسمی نیست، بلکه مزیت عمده، حاصل از تماس با انواع گیاهان و گل‌هایی است که به دقت برای تحریک بینایی، بویایی و لامسه انتخاب می‌شوند. با بیدار کردن حواس، خاطرات و احساسات همراه آنها بیدار می‌شود.

کشاورزی شهری در کانادا

عباس زاده ادامه داد: از زمان ورود اولین مهاجران به کانادا، کشاورزی شهری در این کشور انجام می‌شود. در طول جنگ جهانی دوم اصرار دولت کانادا مبنی بر تهیه غذا در خانه به منظور کمک به جنگ، باعث پرورش محصول در باغچه‌هایی تحت عنوان “باغچه‌های پیروزی” شد و تخمین زده می‌شود در سال ۱۹۴۴ حدود ۵۷۰۰۰ تن سبزیجات در ۲۰۹ هزار و ۲۰۰ باغچه پیروزی تولید شد؛ از این رو کشاورزی شهری جایگاه قابل توجهی در کانادا دارد و قوانینی نیز برای آن وضع شده است. به عنوان نمونه شورای شهر ونکوور در راستای تقویت اقتصاد سبز شهر، سیاستی را تصویب کرد که به دو نوع از مزارع شهری؛ “مزارعی در حیاط جلویی یا پشتی و مزارعی در ساختمان” و یا “گلخانه که قابلیت فروش محصولات در محل را دارند”، اجازه فعالیت می‌دهد.

وی تصریح کرد: نمونه‌های دیگری از کشاورزی شهری را می‌توان در باغچه‌های سبزیجات در مجلس شورای ملی، پشت بام دانشگاهی در تورنتو، گلخانه یا زمینی که به قطعات کوچک تقسیم شده و مردم در آن مشغول کارند، گلخانه‌های تجاری در پشت بام، محوطه‌سازی با گیاهان خوراکی، زمینه‌سازی اشتغال برای معتادان یا بیماران روانی، باغچه‌هایی در حیاط مدارس یا پارکینگ و باغ‌های نمایشی مشاهده کرد.

عباس زاده خاطرنشان کرد: همچنین یک آزمایشگاه کشاورزی شهری در مونترال تاسیس شده است که در آن آزمایش روی بام‌های سبز و باغبانی در مخازن، پرورش زنبور عسل، کشاورزی عمودی، تاکستان‌های شهری، ایجاد لذت تولید و برداشت محصول و … انجام می‌شود.