بازخوانی نهضت جنگل فرصتی برای تقویت گردشگری تاریخی در گیلان است

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا به نقل از مهر، ۱۱ آذر یادآور شهادت میرزا کوچک جنگلی اسطوره مبارزه مردم گیلان است. این ماه فرصتی مناسب برای بازدید از مکان‌هایی است که به نوعی با این جنبش مردمی در ارتباط بوده و زمینه برای واکاوی دوباره تاریخ معاصر و محلی گیلان را فراهم می‌کند. سال گذشته برای نخستین بار تور تاریخی جنبش جنگل با هدف معرفی این مکان ها برگزار شد. در این گزارش نگاهی داریم به این مکان‌ها.

باغ تاریخی سبزه میدان و قرائت نخستین اعلامیه جمهوری

مهری شیرمحمدی در ادامه نوشت: باغ تاریخی سبزه میدان، از معدود میادین شهر رشت است که در توسعه شهری ابعاد آن تغییر نیافته و ۲۴ خرداد ۱۳۹۰ در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسید. پیشینه ساخت این باغ به دوره ناصرالدین شاه قاجار می رسد زمانی که محمدقاسم خان والی، حاکم وقت گیلان، این باغ را برای تجمعات و تفریحات مردم رشت ساخت. شاید مهمترین واقعه در این باغ قرائت اعلامیه نخستین جمهوری آسیایی بود که پس از پیروزی میرزا کوچک جنگلی و آمدنش به رشت رخ داد.

جالب آنکه «یان کولارژ» تکنسین چک تباری که در جنبش جنگل مامور تعمیر اسلحه جنگلیان بود، تصویر جالبی از این باغ در کتاب خاطرات خود دارد. «شب‌های سبزه میدان بسیار زیبا بود. فضای کوچکی که تقریبا تمامی آن را باغی با هزاران گل سرخ خوشبو می پوشاند. در جلوی قهوه‌خانه و هتلی که متعلق به یک یونانی بود، پشت میزهای کوچکی می نشستیم. جنب آن سینمایی نیز بود در قهوه خانه چای قهوه و آب خنک شیرین می نوشیدیم. اینجا مکان تجمع اروپایی‌هاست و ایرانیان نیز در بین آنها دیده می شوند. بیشتر شب‌ها تا دیر وقت می نشستیم و درباره همه چیز صحبت می کردیم».(ص:۲۰۲)

خانه میرزا کوچک جنگلی در محله استادسرا

اگرچه اسناد جدید نشان می دهد میرزا کوچک جنگلی تبار قزوینی داشت، ولی دوره رشد، نمو و جوانی وی در محله استادسرای رشت بوده است. خانه میرزا کوچک جنگلی، هرچند امروز جزو یکی از مراکز دیدنی شهر رشت است، ولی تا دو دهه پیش مخروبه‌ای بیش نبود و در زمان فعالیت اولین دوره شورای شهر رشت و در زمان شهرداری «مرتضی شگفت» و کمک‌های مردمی بازسازی و از نو ساخته شد. حالا این خانه بخشی از هویت جدانشدنی استان گیلان است. این خانه پس از احیا، بلافاصله در ۲۷ اسفند ماه ۱۳۸۶ در فهرست آثار ملی کشور به شماره ۲۲۵۰۸ و فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسید.

اکنون این خانه در اختیار سازمان فرهنگی ورزشی شهرداری رشت است و علاقمندان می توانند از این عمارت دو طبقه که معماری بومی گیلان دارد، بازدید کنند.

روستای شیخ محله، نخستین میعادگاه آغاز جنبش جنگل

روستای شیخ محله، آبادی از دهستان هندخاله از بخش تولم از توابع شهرستان صومعه سراست. این روستا نخستین مکانی بود که میرزا کوچک، دکتر حشمت طالقانی، یک نفر تفنگساز و ۴ نفر همراه شبانه از رشت فرار کرده و به این روستا می آیند. آنگونه که مورخان نوشته‌اند، میرزا و یارانش با یک قایق از بندر پیربازار وارد سیاه‌درویشان و سپس شیخ محله شده و در جنگل‌های انبوه اطراف این روستا به یک ذغالی برخورد کردند که نامش «همت» بود. این ۷ نفر این نام را به فال نیک گرفته و در تصمیم خود برای مبارزه با استعمار و استبداد مصمم می شوند.

تنها یادمان موجود در این روستا تندیس میرزا کوچک است که در سال ۹۳ و همزمان با صدمین سال انقلاب جنبش جنگل به همت مجمع اسلامی فرهنگیان گیلان ساخته شد. شیخ محله امروز نه آن بیشه ۱۰۳ سال پیش است و نه زغال فروش دارد.

حمام کسما، دفتر نشریه جنبش جنگل و مجلس سنای جنگلیان

دهستان «کسما»، در دوران مشروطه و جنبش جنگل خدمات قابل توجهی ارائه داده است و اگر امروز این دهستان جزو شهرستان صومعه‌سرا است، ولی در آن دوران بزرگتر و معروفتر از «صومعه سرا» بود.

کسما خاطرات زیادی از جنبش جنگل دارد زیرا شکل‌گیری و قدرت گرفتن جنگلیان از همین دهستان بود. حاج احمد کسمایی تاجر توتون و ابریشم جزو نخستین افرادی است که به میرزا کوچک دست یاری داد و با پیوستن وی، بیشتر اهالی کسما و از جمله برداران و خواهرزاده و دیگر اقوام وی از مبارزان جنگل شدند.

این آتش سوزی‌ها از یک سو و عدم توجه مسئولان محلی برای حفظ یادگاران جنبش جنگل از سوی دیگر سبب شد بیشتر این بناها از بین برودکسما خاطرات زیادی دارد از سوخته شدن بازار، تخریب دفتر نشریه جنگل و مجلس سنای جنگلیان و حمام کسما. کهنه بازار کسما دو بار در آتش سوخت. یک بار خود جنگلیان آتش زدند تا میرزا و بخشی از جنگلیان بتوانند از محاصره قزاق ها به طرف جنگل فرار کنند و بار دیگر، رضا قزاق بعد از یخ زدن میرزا، کسما را سوزاند تا کسماییان را بخاطر یاری نکردن میرزا تنبیه کرده باشد.

 با این حال بقایای دفتر تجارتخانه حاج احمد کسمایی در ابتدای بازار و همچنین مخروبه خانه میراثی شهید ابراهیم بزاز کسمایی، برادر حاج احمد که میرزا به وی لقب «کبریت خان» داده بود باقی مانده است. دو سال پیش سردیس این شهید توسط بازماندگانش ساخته و در محدوده بازار کسما نصب شد.

متاسفانه بقایای مجلس سنای کسما نیز در سال ۹۳ تخریب و یک مجتمع آموزشی در مرکز تصمیم‌گیری جنگلیان در دوره مشروطه و جنبش جنگل ساخته شد. حمام کسما تنها اثر آن دوران بوده که احیا شده است. هرچند تعریض جاده، بخشی از حمام تاریخی کسما را از بین برد ولی به همت سازمان میراث فرهنگی شهرستان صومعه سرا، این حمام دوره قاجار مرمت شد. این حمام در جنگ معروف «مفاخر الملک» که برای کشتن جنگلیان از سوی دولت به کسما قشون کشیده بودند به عنوان درمانگاه مجروحان جنگی استفاده شده است.

گوراب زرمیخ و بقایای مدرسه نظام جنگلیان

گوراب زرمیخ در بخش میرزاکوچک جنگلی و در شهرستان صومعه سرا قرار دارد. دومین پایگاه مهم جنگلیان در دو سال نخست فعالیت، گوراب زرمیخ بود. به دلیل نزدیکی این دو مکان به هم امکان تردد سران جنگل بین گوراب زرمیخ، کسما و فومنات فراهم شد. آنگونه که مورخان نوشته اند، بسیاری از دیدارهای میرزا کوچک با سران دولتی و حتی سفرای روس و انگلیس در گوراب زرمیخ اتفاق افتاده است.

تنها اثر باقیمانده درگوراب زرمیخ، بقایای مدرسه نظام جنگلیان است که در این مکان نیروهای داوطلب مبارز، اصول نظامی و تیراندازی آموزش می دیدندهمچنین نوشته‌اند میرزا کوچک خانه‌ای در گوراب زرمیخ داشت که در طبقه فوقانی آن شب‌ها نشست‌های ادبی با حضور میرزا حسین خان کسمایی، سردبیر روزنامه جنگل برگزار و در همین مکان برای تهیج و روحیه پهلوانی جنگلیان، اشعار شاهنامه را می خواندند.

 پس از پیشرفت جنگلیان و ایجاد نهادهای اداری و نظامی، یک شورای جنگ در کسما به ریاست ابراهیم بزاز کسمایی و یک کمیسیون نظامی در گوراب زرمیخ به ریاست شخص میرزا کوچک تشکیل شد. متاسفانه محوطه اصلی مدرسه نظام تخریب و تبدیل به مدرسه شده و اکنون تنها بقایایی از ساختمان مدرسه نظام باقیمانده است.

تندیس بزرگ میرزا کوچک در میدان اصلی شهر، تنها سمبل حضور جنگلیان در گوراب زرمیخ است.

ماسوله رودخان و مقر حسن خان آلیانی

منطقه آلیان خاطرات زیادی از جنبش جنگل دارد. به‌ویژه در دو سال آخر نهضت. این محدوده از ماکلوان تا روستاهای کیش دره، زیده و میان رز، مقرخان و مورد اعتماد مردم این محدوده یعنی حسن خان آلیانی معروف به معین الرعایا بود. از نکات جالب توجه وجود جاده فرعی است که جنگلیان برای اتصال کسما به‌سمت ماکلوان و ماسوله ساختند. خوشبختانه این جاده در مسیر کانال هنوز موجود است.

در سه راهی ماکلوان، ماسوله رودخان قرار دارد و سومین جنگ معروف جنگلیان که موفقیت‌های زیادی هم برایشان داشت، در سه راهی ماکلوان و «ماسوله رودخان» رخ داد. جنگلیان شبانه از ماسوله حرکت و سحرگاه به قزاق‌هایی که در حوالی رودخانه اردو زده و خوابیده بودند، شبیخون می زنند و در همین جنگ بود که مقدار زیادی اسلحه و اسب و تجهیزات جنگی نصیب نیروهای جنگل می شود. فرماندهی این جنگل را «معین الرعایا» برعهده داشت.

روستای زیده بالا و مخروبه های عمارت معین الرعایا

حسن خان آلیانی دو مقر اصلی داشت؛ زیده و کیش دره. در روستای زیده، عمارتی متعلق به معین الرعایا بود که در سال‌های آخر جنبش جنگل به قصد استقرار جنگلیان ساخته شد. روبروی مسجد زیده، کوچه‌ای به نام معین الرعایا نامگذاری شده و داخل کوچه، بقایای این عمارت دیده می شود. این عمارت تا پیش از زلزله سال ۱۳۶۹ منجیل کاملا سرپابود. بعد از زلزله و ترک برداشتن عمارت، متاسفانه مالکان وقت عمارت را مرمت نمی کنند و در و پنجره های عمارت اصلی را کنده و در خانه جدید بکار می برند و همین عامل تخریب خانه‌ای می شود که خاطرات زیادی از جنبش جنگل در خود داشت.

خوشبختانه تصویر این عمارت هنوز نزد برادرزاده میرزا کوچک جنگلی باقی است. سیروس جنگلی یادگار ازدواج برادر میرزا با دختر حسن خان آلیانی است. وی یادآور می شود که هر سال در سالروز شهادت میرزا، مسئولان برای دیدن بقایای این عمارت به محله معین الرعایا می آیند. ولی همتی برای از نو ساختن این عمارت نیست.

کیش دره؛ کارگاه اسلحه سازی 

عمارت دیگر معین الرعایا در کیش دره و زادگاه حسن خان بود و خانواده اش هم در یک عمارت دو طبقه و باغ بزرگ ساکن بودند. سال آخر نهضت جنگل، میرزا کوچک، گائوک آلمانی و یان کولارژ مامور اسلحه میرزا در کیش دره مستقر بودند و آن گونه که این تکنسین چک تبار نوشته، اسلحه های جنگلیان را در کوه ها و جنگل های اطراف کیش دره پنهان کرده بودند.

به‌جز کوره ذوب آهن که حسن خان برای ساخت تجهیزات دفاعی در کیش دره برپا کرده بود، یک کارگاه پارچه بافی هم در این منطقه ساخته و برای جنگلیان لباس‌هایی متناسب با جغرافیای منطقه تهیه می کردند. متاسفانه هیچ اثری از این کارگاه‌ها نیست و مسئولان محلی حتی تابلوی رنگ و رو رفته ای که به یاد میرزا و معین الرعایا در کیش دره نصب شده را تجدید نمی کنند.

روستای میان رز؛ پناهگاه میرزا و گائوک و قتلگاه حیدرخان عمواغلی

روستای میان رز، یکی از روستاهای کوهستانی بخش آلیان شهرستان فومن است که زیر نفوذ معین الرعایا بود. به تصریح برخی از مورخان، دو هفته منتهی به پایان جنبش جنگل، میرزا و سفیر آلمانی تبارش یعنی گائوک در این روستا و در خانه کربلایی ابراهیم میان رزی، بزرگ محله پنهان بودند. این خانه تا دو سال پیش هم باقی بود که متاسفانه در اثر بی توجهی مسئولان محلی و وارثان، تخریب و ویلاسازی شد.

خانه دیگر بنایی است که حیدرخان عمواغلی، یکی از شخصیت‌های بانفوذ جنگل در آن اسیر بود و به گفته روایت‌های محلی در همین روستا و نزدیک به رودخانه «سیاه وانه ور» به قتل رسید. خوشبختانه این خانه هنوز پابرجاست ولی به عنوان انبار و طویله استفاده می شود. لازم به ذکر است بخش‌های زیادی از فیلم سردار جنگل در این روستا فیلمبرداری شده است.

گورستان سلیماندارب، مدفن میرزا و بسیاری از سران جنبش جنگل

وقتی ۱۱ آذر ۱۳۰۰ میرزا کوچک در گردنه گدوک یخ زد، سر وی را برای ارسال به تهران جدا کردند. بعدها سر میرزا در چهار راه حسن آباد تهران به خاک سپرده شد. مکانی که امروز ایستگاه آتش نشانی آن محدوده است و بدن میرزا را در روستای خانقاه به خاک سپردند. بعد از کودتای شهریور ۱۳۲۰ که منجر به استعفای نخستین شاه پهلوی شد، دقیقا ۲۰ سال طول کشید تا بدن میرزا را از روستای خانقاه به سلیماندارب منتقل کنند و بعدها سر میرزا را نیز در سکوت از تهران به سلیمانداراب بازگرداندند.

تا زمان پهلوی اول که میرزا به عنوان یاغی معرفی شده بود، خفقانی بود که امکان ساخت مزار و یادمان برای میرزا وجود نداشت. پس از آن دوستداران میرزا توانستند سنگ مزار ساده‌ای برای وی در سلیمانداراب نصب کنند.

بعد از انقلاب ۱۳۵۷ گروهی خیر تلاش کردند مزار میرزا را از حالت متروکه خارج کنند. بعد از سه سال تلاش و با کمک‌های مالی مردم و خیرین، یک بنای آجری ۸ ضلعی با طراحی و اجرای «محمد تقی رزازی» بر مزار میرزا قرار گرفت.

 مزار میرزا کوچک خان در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ و به شماره ۸۷۸۲ در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسید.

جالب توجه اینکه در این گورستان پیکر بسیاری از یاران صدیق میرزا کوچک از جمله حاج احمد کسمایی، میرزا حسین خان کسمایی، اسماعیل جنگلی، جهانگیر سرتیپ پور، شیخ علی ورزلی و نخستین مورخ تاریخ جنگل یعنی ابراهیم فخرایی وجود دارد.

حال که این ظرفیت وجود دارد مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان گیلان باید با برنامه‌ریزی درست از این ظرفیت‌ها که بخشی از تاریخ گیلان و گیلانیان را تشکیل می دهد علاوه بر بازخوانی و واکاوی نهضت جنگل برای جذب گردشگری به ویژه گردشگر خارجی استفاده کرده و تاریخ غنی مردم گیلان را معرفی و به نمایش بگذارند.