آسیب شناسی خانه های تاریخی گیلان، گام اول توسعه گردشگری خلاق در استان

اختصاصی پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا این نشست با هدف معرفی و شناساندن خانه های تاریخی گیلان به عنوان دستاوردهای فرهنگی و تاریخی استان و نیز اقدامات پژوهشی در مورد جنبه های گوناگون این خانه ها با همکاری پژوهشکده گیلان شناسی دانشگاه گیلان و اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان در محل این پژوهشکده برگزار شد.

سید هاشم موسوی، عضو هیأت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه گیلان و رئیس پژوهشکده گیلان شناسی دانشگاه گیلان، مژگان خاکپور، استادیار دانشکده معماری و هنر دانشگاه گیلان، سید مهدی میرصالحی، کارشناس بناها و محوطه های تاریخی استان و روشن بابایی همتی، عضو هیأت علمی پژوهشکده گیلان شناسی دانشگاه گیلان سخنرانان این نشست بودند.

سخنرانان به عنوان صاحبنظران و کارشناسان رشته ها و حوزه های مختلف دانشگاهی و سازمانی در این گردهمایی علمی و تخصصی به ارائه آثار خود با موضوعات مردم شناسی خانه های تاریخی گیلان، معرفی خانه های تاریخی رشت، چالش های ثبت و حفاظت از خانه های تاریخی و نقش خانه های تاریخی در توسعه گردشگری پرداختند که در ادامه به نکات مهم این نشست اشاره خواهد شد.

خانه از جنس فرهنگ است، باید منتظر نسل جدیدی از خانه ها باشیم

سید هاشم موسوی به عنوان اولین سخنران برنامه، در ابتدا با معرفی چشم انداز علم مردم شناسی به مفهوم خانه، کارکرد این مکان را چیزی فراتر از محل بقا و زیست دانست. به گفته او با اینکه خانه در درجه اول پاسخگوی یک نیاز زیستی است اما فرهنگ خانه از نظر مردم شناسی مجموعه ای از ارزش ها و معانی است که هویت یک قوم یا ملت با آن تعریف می شود. در واقع نقش فرهنگ خانه از منظر عاملی برای هویت بخشی موضوع مهمی است که مردم شناسان در پژوهش های خود به آن توجه دارند.

موسوی در ادامه با پرسیدن این سؤال بنیادین که چرا در طول تاریخ خانه دار شدن تا این اندازه برای انسان مهم بوده است؟ اظهار داشت: آن چیزی که خانه انسان را از لانه حیوانات و دیگر جانداران متمایز می کند این است که خانه آدمی محصول اراده و آگاهی انسان ها است. خانه محل وصل کردن انسان به زمین است، به او پایداری می بخشد و تأمین کننده نیاز معنوی و تکاملی انسان به ثبات است. حرمت انسان و بهره مندی از حریم خصوصی را خانه در اختیار ما قرار می دهد و به همین دلیل است که مردم شناسان از خانه به عنوان «حریم فرهنگی» یاد می کنند.

این پژوهشگر با تأکید بر نقش انقلاب اطلاعات و فناوری ارتباطات بر تغییر کارکرد خانه در دنیای امروز گفت: نقش دیوار در دنیای امروز زیر سؤال رفته است و این مسئله درک سنتی ما از دیوار را تغییر داده است چرا که شما می توانید به کمک واقعیت مجازی با فشار دادن یک دکمه، دیواری را ایجاد یا محو کنید. بنابراین باید منتظر نسل جدیدی از خانه ها باشیم که متناسب با تغییرات فرهنگی به وجود آمده در دنیای دیجیتال است.

برای شناخت هویت خود نیازمند شناخت پیشینه معماری گیلان هستیم

چند نمونه از خانه های تاریخی گیلان توسط خاکپور، استاد معماری و هنر دانشگاه گیلان در سخنرانی دوم این نشست معرفی و به ابعاد اجتماعی، فرهنگی و زیبایی شناسانه آنها پرداخته شد. به گفته این استاد دانشگاه، اهمیت معماری در بازشناسی خود از دیگری به اندازه ای مهم است که جایگاه کنونی و وضعیت آتی ما را تعیین می کند و لازم است نگاهی فراتر از معماری به کالبد یک بنا مانند خانه داشته باشیم.

 او با اشاره به اهمیت جغرافیای سیاسی شهر رشت و کنش های اقتصادی شکل گرفته در این شهر، آن را واجد مأموریتی تاریخی دانست و گفت از دیرباز، رشت و به ویژه قزوین به عنوان محلی برای انتقال مال التجاره و واسط ایران و اروپا عمل می کرده است. محلات خانه های تاریخی و مهم رشت نیز در همین مسیر ساخته شده بودند. بنابراین اگر بخواهیم به دنبال هویت جمعی و حافظه تاریخی خود بگردیم باید در همین منظقه جستجو کنیم.

دیگر خبری از قلمروپایی و خصوصیات خانه های تاریخی نیست

به گزارش دیارمیرزا خاکپور با برشمردن ویژگی های بافت قدیم شهر رشت و سلسله مراتب دسترسی به خانه ها توضیح داد که در گذشته وجود قلمروپاها و دالان ها و کوچه های بن بست حریمی را ایجاد می کردند که افراد غریبه را برای ورود به آن محیط دچار شک و تردید می ساختند. در واقع تقدس خانه در گذشته به اندازه بالا بود که برای ورود به آن، عرصه های مختلف در نظر گرفته می شد و ذره ذره از محیط های کاملاً عمومی به درجه نهایی محرمیت وارد می شدیم؛ اتفاقی که در خانه های امروزی به چشم نمی خورد.

استفاده از مصالح ماندگار، رمز موفقیت خانه های تاریخی

این استاد دانشگاه با توضیح اینکه آنچه از بافت خانه های تاریخی تا امروز به جا مانده بر مبنای مصالح مورد استفاده در این خانه ها است افزود: افراد متمول و تجار رشت که امکان تملک واحد مسکونی گرانتر یا مصالح گرانتر را داشتند برای ساخت خانه ها از مصالح ماندگارتر استفاده کردند و  برای مرمت آن هزینه دادند. به همین دلیل است که ما امروز خانه هایی با قدمت ۷۰، ۱۰۰ و ۱۲۰ ساله داریم.

دیوار، حیاط، ایوان و اتاق کارکرد گذشته را از دست داده اند

خاکپور با اشاره به خانه های قربانی، نصیری و سوار رخش عناصر کالبدی خانه ها از جمله دیوار، حیاط، ایوان و اتاق را معرفی کرد و اظهار داشت: وجود دیوار نشان دهنده مالکیت قطعی بود که برخلاف داخل خانه ها به جای برخورداری از تزئینات دارای تناسب و قرینه بود. حیاط مانند امروز تنها راه عبور به خانه نبود بلکه بخشی از عناصر مربوط به فضای باز را به داخل خانه می آورد. همچنین بالکن های امروزی که می کوشند جای ایوان های دیروز را بگیرند به دلیل محدودیت فضا به هیچ عنوان نمی توانند کارکرد گذشته را بازیابند و سرآخر اتاق ها به معنای امروزی تعیین کننده کارکرد خانه ها نبودند.

خانه های گیلان، برون گرا و فارغ از کارکرد جنسیتی هستند

این استاد دانشگاه با برشمردن خانه های چهاردهی، قدیری و صفرزاده به عنوان خانه های تاریخی که از عناصر خاص تزیین برخوردار هستند در مورد روح خاص خانه های تاریخی گیلان توضیح داد: برخلاف خانه های سایر استان های ایران به ویژه مرکز کشور ما شاهد وجود حریم های مخصوص زنانه و مردانه در خانه های گیلانی نیستیم. با اینکه همواره حریم های نامرئی جایگاه اعضا خانه و مهمان ها را در یک واحد زیستی تعریف می کنند اما اثرگذاری فرهنگ کار و تعامل زنان و مردان در استان گیلان در سبک خانه سازی نیز به چشم می خورد به گونه ای که زن در خانه های گیلانی نه تنها پنهان نمی شود بلکه همواره نقش اول را ایفا می کند، نزدیک به در می نشیند، نگهبان آتش است و بدون هشتی و دالان با دنیای بیرون دسترسی دارد.

ثبت و حفاظت از خانه های تاریخی، ضرورت است یا اولویت؟

میرصالحی، کارشناس ثبت آثار تاریخی به عنوان سومین سخنران این برنامه با ارائه تصاویری از پروژه های سازمان میراث فرهنگی در راستای شناسایی، حفظ و مرمت و آسیب شناسی بناهای تاریخی دشواری پرداختن به این موضوعات را بسیار بیشتر از آنچه به نظر می رسد عنوان کرد. او مشکل اصلی پیش روی ثبت و حفاظت از خانه های تاریخی راعدم تمایل مالکان خصوصی به همکاری بیان کرد و مواردی مانند عدم همکاری سایر نهادها، دشواری نگهداری بناهای چوبی، در نظر گرفتن فرهنگ به عنوان مقوله ای ثانوی، بودجه ناکافی سازمان میراث فرهنگی و مواد تشکیل دهنده بناها را از دیگر چالش های پیش رو دانست.

به گفته میرصالحی باید این سؤال را از خود بپرسیم که آیا مسئله خانه های تاریخی ضرورت است یا اولویت؟ قطعاً مرمت بناهای تاریخی ضروری است اما وقتی در جامعه ای زندگی می کنیم که برای تأمین نیازهای اولیه با مشکل مواجه هستیم، نگهداری مسائل تاریخی با دشواری مضاعفی روبرو است و از اولویت خارج می شود.

نیازهای امروز با فضاهای دیروز هماهنگ نیست

این کارشناس آثار تاریخی با انتقاد از وضعیت کنونی پرداختن به ابنیه تاریخی اظهار داشت: بسیاری از مسئولان درحالی از نابسامانی و پایمال شدن میراث فرهنگی گله مند هستند که خود در قسمت های اعیان نشین رشت خانه می سازند. بنابراین هنگامی که نیازهای کنونی ما با مقتضیات گذشته همخوانی ندارد نمی توانیم انتظار داشته باشیم کیفیت رسیدگی به مسئولیت های سازمانی پابرجا باقی بماند.

میرصالحی در ادامه افزود: بسیاری از مردم نیز تمایلی به زندگی در خانه های تاریخی ندارند و فرهنگ برای مردم در گوشه و کنار قرار گرفته است و از طرف دیگر، نه تنها میزان تبلیغات و اطلاع رسانی در مورد اهمیت حفظ آثار تاریخی کم است بلکه تکنولوژی حفاظت از آثار تاریخی در ایران بسیار ضعیف و غیر قابل مقایسه با کشورهای دسته سوم اروپایی است. آن چیزی که در گیلان در حال انجام است واچینی نام دارد نه جابه جایی های عظیم.

به شهردار بافت تاریخی نیاز داریم

میرصالحی با بیان اینکه در استان گیلان شش شهر تاریخی داریم اظهار داشت درگذشته شهرداری رشت دارای شهردارهای بافت تاریخی برای بناهای خود بود. این درحالی است که چنین پدیده ای دیگر برای شهرداری تعریف نشده است و یکی از راهکارهای موفق شدن در عرصه حفظ بهتر خانه های تاریخی برای کمک به گردشگری در نظر گرفتن مسئولیتی به نام شهردار بافت تاریخی برای شهرهایی با چنین ویژگی هایی است.

خیرین بناهای تاریخی مانند خیرین مدرسه ساز وارد میدان شوند

راهکار دیگری که این کارشناس آثار تاریخی برای کمک به حفظ و مرمت خانه های تاریخی گیلان معرفی کرد همکاری افراد خیر به عنوان خیرین بناهای تاریخی است. به گفته میر صالحی چرا باید برای ساخت مدرسه، خیرین مدرسه ساز داشته باشیم اما برای بناهای تاریخی نه؟

وی با انتقاد از اینکه در درس های آموزشی ما هیچ واحدی برای آشنایی دانش آموزان با بناهای تاریخی و خانه های قدیمی و اهمیت آنها به چشم نمی خورد گفت: چطور انتظار داریم کودکان ما با چنین فقدان آموزشی در آینده در صورت داشتن پست های مدیریتی دلسوز بناهای قدیمی شهر و استان خود باشند؟

گردشگری خلاق لاجرم گردشگری فرهنگی است

به گزارش دیارمیرزا بابایی همتی، که به عنوان آخرین سخنران این برنامه به نقش خانه های تاریخی در توسعه گردشگری پرداخت از مهجور ماندن خانه های تاریخی گیلان از صنعت گردشگری ابزار تأسف کرد و افزود: خانه های تاریخی می توانند یکی از پایه های مشارکت خلاق مردم در زمینه گردشگری را فراهم کنند و وقتی نسل سوم گردشگری یعنی گردشگری خلاق در یک جامعه رونق بگیرد ناگزیر، گردشگری فرهنگی را نیز در دل خود خواهد داشت.

توسعه گردشگری بدون سرمایه گذاری امکان پذیر نیست

این استاد دانشگاه با برشمردن ارکان اساسی گردشگری یعنی مکان (خانه تاریخی)، انسان (گردشگر) و سرمایه گذاری تأکید کرد: مهمترین بخشی که در مباحث گردشگری باید به دنبالش باشیم عرصه مناسب برای ورود و جذب سرمایه گذاران است. در غیر این صورت توسعه گردشگری بی معنی خواهد بود.

شهر خلاق، صنایع خلاق

به گفته بابایی همتی، لازم است گردشگری را به عنوان یکی از صنایع فرهنگی در کنار سینما و موسیقی قرار دهیم. از میان ۵۳ شهر استان گیلان، ۳۲ شهر از ظرفیت های گردشگری برخوردار هستند. وی با انتقاد از اینکه استان گیلان در لایه سوم گردشگری ایران قرار دارد اظهار داشت: ما نباید دچار این تکرار شویم و به راحتی بپذیریم که گردشگران خارجی ابتدا اصفهان و شیراز را به عنوان مقاصد اول و دوم خود انتخاب می کنند و گیلان به عنوان مقصد سوم در نظر گرفته شود. توجه به این موضوع نه تنها افزایش گردشگر را به ارمغان خواهد آورد بلکه اشتغال، برندسازی و توسعه پایدار شهری از نتایج آن خواهد بود.

بابایی همتی در ادامه به چند مورد از خانه های ثبت نشده گیلان اشاره کرد که برای هرکدام کاربری های خاص در نظر گرفته شده است: خانه گیاه تازه به عنوان خانه هنرمندان، خانه دارابی به عنوان خانه معمار، خانه جلوه به عنوان خانه خبرنگار و خانه نوه دختری ناصرالدین شاه به عنوان کافه رادیو.

وی همچنین به ارائه چند پیشنهاد و راهکار در زمینه ارتقای صنعت گردشگری استان گیلان پرداخت مانند تبدیل خانه ها به کاربری های خاص، طراحی و ساخت خانه های مینیاتوری از خانه های قدیمی و طراحی سامانه ثبت بناهای ارزشمند مشابه استان تهران.

گفتنی است در ماه های اخیر اخبار مربوط به تخریب چند خانه تاریخی در گیلان بسیار جنجال برانگیز شده بود و به تازگی خانه نبی زاده، در محله ساغری سازان، یکی دیگر از این خانه های قدیمی نیز در فهرست مکان هایی قرار گرفت که مجوز تخریب برایشان صادر شده است. برگزاری چنین نشست های علمی می تواند به آگاه سازی بیشتر مردم در مورد اهمیت حفظ بناهای تاریخی و ضرورت توجه به آنها به عنوان قطب های توسعه گردشگری استان گیلان و منبع رشد اقتصادی کمک کند.