برنامه‌ریزی آمایش سرزمین: گذار از سطح به ملی به استانی و ذکر چند نکته
هرچند تاکنون طرح آمایش استان گیلان تدوین نهایی نشده است، اما باید توجه داشت که کلیات این طرح هم‌اکنون در سایت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان گیلان موجود است و جهت دریافت نظرات کارشناسان به ادارات‌کل مختلف استان ارائه شده است
تجربه حاصل از دیدگاه صرفا بخشی و البته شتاب‌زده به مقوله توسعه اقتصادی بالاخص در کشورهای مبتنی بر نظام برنامه‌ریزی متمرکز و نادیده انگاشتن فرصت‌ها و تهدید‌های گستره فضایی یک سرزمین، چالش‌های متعددی را در صحنه مناطق مختلف آن کشورها به همراه داشته است که تجلیات آن در دوران معاصر همواره دولت‌های مرکزی و محلی، شهروندان و فعالان اجتماعی و اقتصادی را درگیر تعدیل این مشکلات نموده است. علائم چالش برانگیز پارادایم برنامه‌ریزی فوق سبب بروز عدم تعادل‌های میان مناطق، ایجاد معدود غده‌های توسعه، سیل مهاجرت‌های بی‌رویه از سوی پیرامون به مراکز سرزمینی، چرخه باطل عقب‌ماندگی و فقر در مناطق پیرامونی، بحران‌های عمیق زیست‌محیطی و…در پهنه فضایی کشورهای مختلف شده است.
فرانسه از جمله کشورهایی بود که در اواسط قرن بیستم میلادی علی‌رغم ارتقاء شاخص‌های کلان اقتصادی همچون نرخ رشد اقتصادی، تولید ناخالص ملی و میانگین سطح درآمد؛ به جهت نظام برنامه‌ریزی بخشی و متمرکزِ بالا به پایین، چنان تعارضی را میان پایتخت و سایر مناطق کشور مشاهده نمود که “گراویه” اندیشمند مشهور حوزه مطالعات شهری و منطقه‌ای آن را تعبیر به “پاریس و بیابان فرانسه” در کتابی به همین عنوان نموده است.”گراویه در کتاب خود مسائلی چون تمرکز فعالیت‌های صنعتی و خدماتی در پاریس، جریان‌های سرازیر مالی و سرمایه‌ای به سوی پایتخت فرانسه، سیل مهاجرت به مرکز و عقب‌ماندگی روزافزون سایر مناطق و شهرهای فرانسه را صریحا نمایان می‌کند. این مهم باعث می‌شود تا وزارت نوسازی و شهرسازی فرانسه الگوی طرح‌های آمایشسرزمین را در چارچوب نظام برنامه‌ریزی فضایی- کالبدی خویش و در راستای پاسخ‌گویی به مشکلات فوق، معرفی کند.
برنامه‌ریزی آمایش سرزمین شامل تنظیم رابطه انسان، سرزمین و فعالیت‌های انسان در فضا و گستره سرزمینی است که به منظور بهره‌برداری پایدار از جمیع امکانات انسانی و فضایی در جهت بهبود وضعیت مادی و معنوی اجتماع در طول زمان صورت می‌گیرد. به عبارت دیگر طرح آمایش سرزمین، طرحی است که در چارچوب اهداف و سیاست‌های کلی توسعه، ساماندهی فضای توسعه را پایه‌گذاری می‌نماید، لذا برنامه‌های آمایشی به سازماندهی فعالیت‌های مختلف در فضا و در جهت نیل به بهینه نمودن روابط انسان، فضا و فعالیت‌ها می‌پردازد.
در سال‌های بعد الگوی طرح آمایش سرزمین که توسط برنامه‌ریزان فرانسوی مدون شد به جهت تجربیات مطلوبش، به سایر کشورهایی که در زمینه عدم تعادل‌های فضایی دچار چالش بودند، انتقال یافت. شرکت مشاوران «ست‌فرانس» با تغییر نام به «ستیران» در اواسط دهه ۵۰، مقدمات مطالعات آمایش سرزمین ایران را به متولی‌گری سازمان برنامه و بودجه فراهم آورد. ایران نیز در آن دوران با مشکلات عدیده‌ای چون انباشت شدید ثروت،امکانات و فرصت‌های شغلی و تشدید جریان مهاجرت به سوی کلانشهرها، بالاخص در تهران مواجه بود. مطالعات آمایش سرزمین ایران در این سال‌ها به عنوان برجسته‌ترین برنامه فضایی- کالبدی در گستره ملی، به عنوان زمینه‌ای در جهت تدوین برنامه عمرانی ششم پیش از انقلاب اسلامی مطرح شد. هرچند تحول در نظام برنامه‌ریزی توسعه مبتنی بر رویکرد آمایش سرزمین به سبب پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی امکان ظهور در سال‌های ابتدایی آن دوران را نیافت لیکن در سال‌های پس از آن این دیدگاه بر ذهنیت محتوایی و رویه‌ای برنامه‌ریزان توسعه اقتصادی کشور اثری انکارناپذیر برجای گذاشت. البته سیر تکامل و پیشبرد رویکرد برنامه‌ریزی آمایش سرزمین پس از انقلاب اسلامی، مسیری بسیار طولانی را تا کنون طی نموده است.
مطالعات پایه آمایش سرزمین جمهوری اسلامی ایران در اواسط دهه ۶۰، جانَمایی خط‌مشی‌های کلان آمایشی در پیوست نهایی برنامه دوم توسعه کشور در دهه۷۰، تصویب ضوابط ملی آمایش سرزمین توسط هیات وزیران در سال۱۳۸۳، تاسیس تشکیلات مرکز ملی آمایش سرزمین در مجموعه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در سال ۱۳۸۴ و تدوین و ابلاغ راهنمای انجام مطالعات برنامه‌ریزی آمایش استان‌ها در سال۱۳۸۵؛ مروری مختصر بر عناوین موثر بر گذارِ تکاملی برنامه‌ریزی آمایش سرزمین جمهوری اسلامی ایران می‌باشد.
متاسفانه از اواسط دهه ۱۳۸۰ مسیر رویکرد آمایشی به مقوله توسعه اقتصادی به‌طور عام و برنامه‌ریزی آمایش سرزمین جمهوری اسلامی ایران به‌طور خاص، در دولت وقت مسدود شد و البته انحلال سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی نیز، به عنوان متولی اصلی این مهم، بسیار تاثیرگذار بود. خوشبختانه این رکود همراه با تشکیل دولت تدبیر و امید و بازسازی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی پایان یافت و مجددا برنامه‌ریزی آمایش سرزمین، این‌بار در رده دوم سلسله مراتب گستره جغرافیایی، یعنی آمایش استان‌ها، در دستور کار قرار گرفت.
در این مقطع و پس از استقرار دولت تدبیر و امید تا کنون برخی از استان‌های کشور طرح آمایش استان خود را به سرانجام رسانده‌اند و چگونگی بودجه‌بندی و چینش فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی خود را در عرصه فضایی استان مبتنی بر زمینه آمایش استان قرار داده‌اند. از آن جمله می‌توان به استان همجوار ، یعنی استان قزوین اشاره نمود.
هرچند تاکنون طرح آمایش استان گیلان تدوین نهایی نشده است، اما باید توجه داشت که کلیات این طرح هم‌اکنون در سایت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان گیلان موجود است و جهت دریافت نظرات کارشناسان به ادارات‌کل مختلف استان ارائه شده است. تلاش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی گیلان و تاکیدات استاندار و نمایندگان محترم استان در جهت به سرانجام رساندن طرح آمایش استان گیلان، به عنوان پایه و اساس توسعه اقتصادی و اجتماعی مبتنی بر برنامه‌ریزی فضایی، تاکنون اتفاقی مبارک و قابل تقدیر بوده است. اما علی‌رغم تمام محاسن، برخی از دغدغه‌ها در خصوص چگونگی پیشبرد تدوین این طرح راهبردی مدنظر می‌باشد که در زیر نگارنده اختصارا به برخی از این نکات می‌پردازد.
۱٫ با نگاهی به کلیات تدوین شده آمایش استان گیلان متوجه می‌شویم که مشاور محترم در اولین گام سعی در شناخت وضع موجود ساخت‌های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی و کاوش ابتدایی محیط دارد. این مرحله‌ای مرسوم در تمام مطالعات فضایی می‌باشد. اما نکته مورد توجه در این مطلب است که به نظر می‌رسد گردآوری مناسبی از داده‌های رده‌های شهرستانی به عنوان سلول‌های اصلی تشکیل‌دهنده جسم استان صورت نگرفته است. این جمع‌آوری اطلاعات در چند بخش می‌تواند مطرح شود. بخش اول شامل تحلیل طرح‌های فرودست همچون طرح‌های جامع شهرستانی، طرح‌های توسعه و عمران و حوزه نفوذ شهرها، طرح‌های خاص ناحیه‌ای و… که به سبب تصویب شورایعالی معماری و شهرسازی کشور، لازم‌الاجراست و در صورت وجود تضادهایی حتی جزئی میان این رده از طرح‌ها با طرح آمایش استان، مشکلات فراوانی را برای مجریان این طرح‌ها به همراه خواهد داشت. بخش دیگر هم شامل گردآوری و نظرخواهی از گروه‌های ذی‌نفع و ذی‌نفوذ، مدیران اداری و نخبگان شهرستانی در خصوص ظرفیت‌ها و نیازها، و نیز چگونگی نقش‌آفرینی آن شهرستان در سطح استان می‌باشد، که این نیز در این مرحله مغفول باقیمانده است.
۲٫ در کلیات آمایش استان گیلان اشاراتی به چگونگی سازماندهی فضا در استان گیلان، شامل انواع پهنه‌ها، گره‌ها و خطوط و چگونگی ارتباطشان، شده است. باید توجه نمود که «طرح کالبد ملی» و در رده دوم«طرح‌های کالبدی مناطق»، طرح‌های کلانی هستند که به متولی‌گری وزارت راه و شهرسازی تدوین شده است و در آن نظام سلسله مراتب شهرها و رده‌های خدماتی آنها مورد توجه قرار گرفته است. حال با توجه به اشتراکات فراوان ماهیتی در محتوای آلترناتیوهای سازماندهی فضا در طرح‌های آمایشی و طرح‌های کالبدی ملی و منطقه‌ای؛ در سناریوهای مطروحه طرح آمایش استان گیلان به چگونگی تصمیمات ارائه شده در خصوص نقاط گره‌ای انسانی، اقتصادی و خدماتی در طرح کالبدی منطقه شمال (گیلان، مازندران و گلستان) اشاره‌ای نشده است. این در حالیست که طرح‌های کالبدی ملی و منطقه‌ای نیز مصوب شورایعالی معماری و شهرسازی کشور می‌باشد و توجه به مطالعات راهبردی آن لازم‌الاجراست.
۳٫ برنامه‌ریزی آمایش سرزمین به عنوان الگویی از تخصص برنامه‌ریزی فضایی- کالبدی مطرح می‌شود. لذا عموما اندیشمندان سطوح عالی تخصص‌های جغرافیا، اقتصاد، شهرسازی و محیط‌زیست به عنوان متخصصان پایه‌ای و زمینه‌ای در تولید چنین طرح‌هایی مورد استفاده قرار می‌گیرند. البته گاهی به فراخور جزئیاتی که در طول مطالعات آمایشی صورت می‌گیرد ممکن است از برخی تخصص‌های متنوع همچون مردم‌شناسی، زمین‌شناسی، عمران و… به صورت کاملا مقطعی نظرخواهی شود. با توجه به مطالب مطروحه نوع تخصص و تحصیلات زمینه‌ای مرتبط متولیان و به خصوص اعضای کارگروه‌های تدوین و مشورتی مطمئنا در کیفیت برنامه آمایش استان گیلان تاثیر بسزایی می‌گذارد. خوشبختانه استان گیلان دارای متخصصان فراوانی در علوم جغرافیا و شهرسازی می‌باشد که در بسیاری از دانشگاه‌های معتبر کشور دارای مدارج بالا می‌باشند، لیکن نکته تعجب‌آور حضور شخصی با تحصیلات تخصصی دکترای جنگلداری در راس کارگروه‌های تدوین آمایش استان گیلان است که قطعا این اتفاق پرسش‌های فراوانی را در خصوص چرایی این مسئله به همراه دارد.
در پایان این مطلب، بار دیگر نگارنده خود بر این مهم اذعان دارد که تدوین طرح آمایش استان گیلان به عنوان زمینه‌ای جهت سازماندهی و ایجاد تعادل میان سکونتگاه‌های انسانی و فعالیت‌های اقتصادی در گستره فضایی استان، اتفاقی منحصر‌به‌فرد در نظام برنامه‌ریزی گیلان است و تذکرات فوق تنها به سبب روشن شدن و اصلاحات جزئی در برخی از زوایای مغفول مانده از چشم اندیشمندان و زحمتکشان این حوزه می‌باشد.
آرین مینائی – دکتری تخصصی شهرسازی و مدرس دانشگاه
پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا: انتشار مطالب خبری و یادداشت های دریافتی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای منتشر می‌شود.
دیدگاه