نقش صنعت گردشگری روستایی در توسعه روستا

گردشگری روستایی، گردشگری کشاورزی ، طبیعت گردی و گردشگری سبز از جمله تعابیر متعددی هستند که به فعالیتهای گردشگری واقع در خارج از شهرها اطلاق می شود که برای بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی گروه های خاصی از مردم (روستاییان فقیر) طراحی شده است. توسعه پایدار:توسعه پایدار به عنوان فعالیتی شناخته شده است که نه تنها منابع طبیعی و فرهنگی را حفظ کند، بلکه ظرفیت آن را برای ایجاد درآمد و اشتغال افزایش دهد. برای دستیابی به موفقیت در یک جامعه، گردشگری به بهبود زندگی ساکنین و حفاظت از محیط زیست محلی، طبیعی و فرهنگی برنامه‌ریزی و مدیریت شود.گردشگری پایدار:گردشگری پایدار نشات گرفته از توسعه پایدار می‌باشد و لذا با توجه به اینکه توسعه پایدار از اصول و مبانی پیشرفت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در جهان محسوب می‌شود ی گردد. با این حال گردشگری روستایی می‌تواند به طور ساده به عنوان مسافرت به نواحی روستایی تعریف شود، اما محققان بر این عقیده‌اند که موضوع بسیار پیچیده‌تر از این است.
نمونه‌های زیادی از انجام فعالیت‌های گردشگری در نواحی روستایی وجود دارد، از جمله فعالیت‌های مبتنی بر طبیعت، جشنواره‌ها، وقایع میراث، جاذبه‌های مبتنی بر جامعه‌ی بومی، گردشگری کشاورزی، نمایشگاه‌های هنری و صنایع دستی ، تئاتر اجتماع محلی و سایر موارد.
به طور کلی گردشگری روستایی از دو جنبه اهمیت دارد، یکی به عنوان یک فعالیت گسترده جهانی و دیگری از نظر تأکید بر آن در سیاست‌های توسعه منطقه‌ای و محلی.

در شرایطی که قرن بیستم به پایان رسیده است، هنوز توسعه روستایی با مسائل و چالشهای متعددی مواجه است، چراکه، راهبردهای گذشته در زمینه توسعه روستایی موفقیت آمیز نبوده و نتوانسته اند مسائلی همچون فقر، اشتغال،بهداشت، امنیت غذایی و پایداری محیط زیست را تأمین کنند، این راهبردها در توزیع منافع حاصل از رشد و توسعه نیزموفق نبوده و سبب ایجاد مشکلات متعددی برای نواحی روستایی شده اند، این مسئله باعث شده است که در سالهای اخیر بار دیگر توسعه روستایی مورد توجه قرار گرفته و نظریه پردازان، برنامه ریزان و مجریان حکومتی در صدد برآیند تابا ارائه راهکارها و روشهای جدید،از معضلات و مسائلی که این نواحی گریبانگیر آن هستند بکاهند.

 پتانسیل‌های گردشگری روستایی در ایران:

هم‌اکنون بیش از ۵۰ هزار روستا در ایران وجود دارد که اگر بخواهیم این رقم را در قالب حوزه‌های روستایی ارائه کنیم، تعداد آن به حدود ۸ هزار حوزه روستایی می‌رسد. منظور از حوزه روستایی، مجموعه‌ای روستاست که حداقل حدود ۵ هزار نفر سکنه را پوشش می‌دهد.در این بین براساس آمارهای موجود حدود ۴۰۰ روستا به عنوان روستای هدف گردشگری در کشور انتخاب شده‌اند که سرمایه‌گذاری روی هر یک از این روستاها می‌تواند در نهایت به توسعه حوزه روستایی منجر شود.

اهداف توریسم روستایی:

یکی از مهمترین اهداف توریسم روستایی افزایش درآمد روستائیان و خانوارهای روستایی می باشد ، که جهت نیل به هدف برنامه ریزی لازم و ضروری می نماید. پیش از این در خصوص چگونگی افزایش درآمد روستائیان از طریق توریسم ، توضیحاتی داده شد. یکی دیگر از اهداف توریسم روستایی ، هدف آموزشی می باشد ، به این ترتیب که یکسری آموزش های حرفه ای برای افراد درگیر در این صنعت عظیم ، اعم از روستائیان و پرسنل نهادها ، مؤسسات و سازمان های فعال  ، را تدارک ببیند که البته با توجه به اصول توسعه پایدار  ، پایه ریزی و افراد را برای کارهای مدیریتی ، آماده نماید. این امر علاوه بر اینکه موجب صرفه جوئی در زمان و اعتبارات می شود ، می تواند سبب افزایش تعداد   توریست ها و گردشگران روستایی در هر سال نسبت به سال های قبل شده و بنوبه خود افزایش میزان درآمد خانوارهای روستایی  (بعنوان مهمترین هدف توریسم روستایی ) را باعث گردد. از دیگر اهداف توریسم روستایی می توان افزایش میزان مشارکت روستائیان در سیاست گذاری و سیاست سازی در زمینه هایی از قبیل فراهم کردن امکانات تفریحی و ورزشی ، معرفی سیمای جغرافیایی و طبیعی محل و غیره را نام برد. همچنین قرار دادن اطلاعاتی از قبیل مشاغل ، نهادها و مؤسسات درگیر در صنعت توریسم به صورت مستقیم یا غیر مستقیم ، در اختیار مردم از اهداف دیگر توریسم روستایی محسوب می شود.

پینا چهار هدف کلی صنعت توریسم روستایی را به این شرح گزارش داده است:

۱ – آموزش افراد برای خدمت در توریسم روستایی بر اساس اصول توسعه پایدار

۲ – آماده کردن افراد برای تأسیس و مدیریت صنایع کوچک روستایی

۳ – آماده کردن افراد برای مشارکت در تصمیم گیری در زمینه توسعه صنعت توریسم روستایی

۴ – آموزش افراد درتوسعه فرصت ها ، فعالیتها وتفریحات برای توریست ها بر اساس اصول توسعه پایدار.

مفهوم توریسم روستایی :

توریسم روستایی را می توان جزئی از مجموعه گردشگری و جهانگردی به شمار آورد که در بسیاری از کشورهایی که از جمعیت روستایی بالائی برخوردارند، دارای اهمیت می باشد (مثلاً کشور هند که ۶۷ درصد از مردم آن در روستاها زندگی می کنند). توریسم روستایی دارای اشکال متعددی و متنوعی است که این تنوع ارائه تعریفی جامع و کامل از آن را تا حدی دشوار کرده است.

•   برخی توریسم روستایی را بعنوان توریسمی که مناطق روستایی را در بر می گیرد تعریف کرده اند.  البته این تعریف نمی تواند کامل باشد و فعالیت نهادها و ارگانهایی که در این صنعت درگیر هستند را در بر گیرد.

•    در جایی دیگر توریسم روستایی را عبارت از مناطق تفریحی  -تجاری در روستا که خدماتی را برای گردشگران و توریست  ها عرضه می کند ، دانسته اند.

•     عده ای توریسم روستایی را توریسمی که در حومه شهرها اتفاق می افتد ، بیان می کنند. این تعریف نیز نمی تواند دلچسب باشد و مفهوم توریسم روستایی را بخوبی به مخاطب انتقال دهد.

قالب های توریسم روستایی :

روشهای تشکیل و سازماندهی توریسم روستایی از کشوری به کشوری دیگر متغییر می باشد ، در برخی کشورها دولت ها یا نهضت تعاونی ۴ منبع اصلی سرمایه گذاری در این بخش بوده ، در حالی که در سایر کشورها سازمانهای خصوصی۵ ممکن است مبادرت به انجام این کار نمایند. همان طور که می دانید توریسم روستایی ممکن است در هر کشوری دارای معانی مختلف و متعددی باشد. در زیر به نمونه هایی از اشکال مختلف توریسم روستایی اشاره می شود در فنلاند توریسم روستایی به اجاره کلبه های روستایی به توریست ها و تدارک خدمات برای آنها اطلاق می شود، در مجارستان اصطلاح توریسم دهکده ای رایج است ، در هلند توریسم روستایی به اردو زدن گردشگران در مزارع با خدمات و فعالیت های جانبی از قبیل اسب سواری وپیاده روی مربوط می شود ، در جنوب شرقی آسیا که از لحاظ صنعت توریسم دارای رشد چشمگیری است ، بخش اعظم مردم محل به ارائه خدمات به گردشگران مشغولند و از راه فروش صنایع دستی در آمد خوبی بدست می آورند ( شریف زاده و مرادنژادی، ۱۳۸۱). در اندونزی توریسم روستایی بطور جدی در کشتزارهای مناطق ساماترا و جاوا توسعه یافته است که غالباً توریست ها برای دیدن فعالیت هایی از قبیل کاشت برنج و شیره گیری از کائوچو به مزارع سر می زنند ، در ژاپن شکل غالب توریسم روستایی ، توریسم مزرعه و مهمانسرای مزرعه۱ است که وعده های غذای محلی را عرضه می کند ، در فرانسه نیز که نمونه بارزی از صنعت توریسم روستایی است روستائیان یا مبادرت به اختصاص جایگاههایی در مزارع خود جهت اردو زدن توریست ها       می کنند یا خانه هایی موسوم به گیتس۲ را برای مدتی کوتاه بصورت اجاره ای در اختیار گردشگران قرار می دهند.

مشکلات گردشگری روستایی:

– فقدان مهارتهای مدیریتی

یکی از مشکلات شایع در کشورهای آسیایی ضعف مهارتهای مدیریتی در طرحهای اجرا شده توسط کشاورزان است.همچنین این ضعف گریبان گیر دولتهای محلی ، مقامات مسئول و کارکنان این نهادها در طرح ریزی دستورالعمل های قانونی گردشگری نیز می باشد. بیشتر افراد در این کشورها آشنایی محدود و تجربه ی بسیار اندکی در توسعه ی گردشگری دارند.این مساله مشکلات متعددی را در شناسایی و انتخاب طرحهای مناسب گردشگری جهت صدور مجوز اجرا و همچنین تخمین اثرات این طرحها بر مناطق روستایی به وجود می آورد.

 – بازاریابی
اغلب تسهیلات و امکانات گردشگری روستایی بسیار محدودند و در گستره ی سرزمینهای وسیع دچار پراکندگی اند که این مانعی است بر سر راه جذب گردشگران بالقوه از طریق بازاریابی و تبلیغات. بنابراین  دو عامل مذکور ، ارائه ی خدمات مناسب به گردشگران انبوه را عملا غیر ممکن می سازند.

– زیر ساختها
بسیاری از مناطق روستایی که دارای ویژگیهای طبیعی زیبا و منحصر به فرد هستند ، از زیر ساختهای مناسب حمل و نقل مانند جاده و شبکه ریلی راه آهن  بی نصیبند و دسترسی به آنها بسیار مشکل است.

در برخی ازکشورهای پر جمعیت، دسترسی به جاده ها به دلیل ازحام بیش از حد مردم غیر ممکن است و در برخی دیگر جاده ها آنقدر نامناسبند که زمان طی مسیر را بسیار طولانی  و پر زحمت می کنند. به طور حتم شهر نشینان نمی خواهند اوقات فراغت گرانبهای خود را به جای سیاحت محیط های بکر روستایی درمسیرهای ناهموار برای دسترسی به این مناطق تلف کنند.

فصول محدود گردشگری روستایی
روستاها نیز مانند شهرها در اوقات خاصی از فصول سال بسیار پر ازدحام و شلوغ هستند. در این ایام محدود به دلیل مراجعه ی بیش از ظرفیت گردشگران به این نواحی تسهیلات رفاهی و دیگر امکانات محدود خدماتی روستاها دچار استهلاک شدیدی می شوند که این خود عامل کاهش و تنزل برگشت سرمایه به این مناطق است. بازگشت سرمایه ی حاصل از گردشگری روستایی با نگاهی منصفانه رو به کاهش است ، به طوریکه می توان گفت بازگشت سرمایه در این بخش اغلب بسیار کمتر از سرمایه گذاری در دیگر بخشهای اقتصادی است.

بر اساس مطالعاتی که بر عملکرد برخی از کشاورزان صورت گرفته، آنها سرمایه گذاری مناسبی جهت ساخت اقامتگاه های جدید و یا فراهم آوردن امکانات گرانقیمت و لوکس نمی کنند. این طرز عملکرد کشاورزان به دلیل عدم تناسب درآمدشان با قسطهای سنگینی است که از قبل سرمایه گذاری در ایجاد زیرساختهای مورد نیاز گردشگران بر آنها تحمیل می شود.وامهایی با نرخ سود کم و همچنین کمکهای مالی دولتها می تواند تغییراتی بسیار وسیع در سودبخشی سرمایه گذاری کشاورزان در گردشگری روستایی ایجاد کند.
آب و هوای مناطق، نقش مهمی در سرمایه گذاری ایفا می کنند. کشورهایی که در مناطق معتدل آب و هوایی قرار دارند و دارای فصول متنوع هستند به سرمایه گذاری وسیعتری در ایجاد تسهیلات رفاهی برای گردشگران محتاجند تا کشورهایی مثل تایلند که در حوزه ی آب و هوای گرمسیری قرار دارند و تقریبا دارای فصول همسان در طی سال می باشند. کشورهای چهار فصل به دلیل تغییرات آب و هوایی که در آنها رخ می دهد، شمار کمتری از گردشگران را پذیرا هستند و نرخ سالیانه ی مراجعه به این مناطق که تنها در روزهای محدودی از سال صورت می گیرد بسیار پایین است.

-اطلاعات محدود روستاییان از خواسته های گردشگران

  روستاییانی که تسهیلات رفاهی را برای گردشگران و مخصوصا گردشگران خارجی مهیا می کنند با مراجعینی روبرو هستند که از لحاظ سلائق و ارزشها سبک زندگی متفاوتی در مقایسه با معیارهای زیستی ساکنین روستا دارند.موفقیت در گردشگری روستایی بر مبنای بازدید مکرر گردشگران از نواحی روستاییست که این خود با انتقال تجربیات بازدید کنندگان به صورت توصیف آنچه که به مزاقشان خوش آمده است برای دیگر گردشگرانی که آن محیط را تجربه نکرده اند صورت می گیرد. روستاییان احتیاج وافری به کسب اطلاعاتی نظیر، بازخورد گردشگران از زندگی در روستا ، برای وفق دادن خود با خواسته ها و آمال آنان دارند.

پیشنهادات:

توریسم روستایی می­تواند به عنوان منبع جدید درآمدی برای روستاییان و بویژه روستاییان کشورهای در حال توسعه باشد و تا اندازه­ای مشکلات آنها را حل و یا لااقل تقلیل دهد. این امر مستلزم مدیریت و برنامه­ریزی خاصی است. توریست­ها افراد غریبه­ای هستند که ممکن است براساس حس کنجکاوی خود به روستاها سفر کنند، تا علاقمندی خود را برای خرید محصولات روستا از قبیل صنایع دستی، محصولات محلی، غذاهای سنتی و .. ابراز نموده واینبه معنی افزایش درآمد روستاییانی که به طور مستقیم و غیرمستقیم در این صنعت دخیلند، می­باشد. علاوه بر این احداث وراه­اندازی هتل­ها و رستوران­ها و بطور کلی اماکن تفریحی و ورزشی با ایجاد اشتغال از طرفی باعث افزایش درآمد و کاهش بیکاری و فقر میگردد..

 نتیجه گیری:

این‌که نظام روستایی ما برای بهبود وضعیت کشاورزی به عنوان مهم‌ترین مبنای توسعه روستایی باید مدنظر قرارگیرد، امری است که از دید هیچ‌کسی پنهان نیست؛ اما از منظری دیگر راهکارهای مکملی نیز وجود دارند که در جایگاه خود می‌توانند بسیار موثر باشند. هنگامی که از کاهش جمعیت شهری بویژه در کلانشهرها صحبت می‌کنیم، مهم‌ترین راه‌حل برای این مشکل پیشگیری است، یعنی باید بتوانیم از مهاجرت روستاییان به شهرها و از مهاجرت ساکنین شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و کلانشهرها جلوگیری کنیم و همه برنامه‌ریزان می‌دانند که این هدف بسادگی قابل دستیابی نیست.حال که جامعه روستایی ایران، از پتانسیل خوبی برای گردشگری روستایی برخوردار است و با توجه به این شاخه از گردشگری می‌توان به توسعه پایدار مناطق روستایی کشور کمک کرد و این امری است که نیاز به سیاستگذاری و برنامه‌ریزی دارد؛ تجربه کشورهای دیگر نشان داده است که این شیوه می‌تواند موفق باشد.این تاکید با در نظر گرفتن این نکته است که هویت روستایی، هویتی زیبا و به جهت اجتماعی بسیار ارزشمند است که باید از آن صیانت کرد؛ اما همه ما باید بدانیم و بپذیریم که با ترویج گردشگری روستایی، در عمل می‌توانیم به  صیانت از این میراث ارزشمند کمک کنیم.
نواحی گردشگری روستایی که نزدیک به جاذبه های پر مخاطبی چون پارکهای ملی و سواحل ویژه ی شنا هستند از اقبال بیشتری جهت بازدید گردشگران برخوردارند.
جاده های هموار نیز عاملی تعیین کننده است زیرا گردشگران به هیچ وجه مایل به رانندگی در جاده های ناهموار برای مدت زمانی طولانی نیستند، هرچند که چشم اندازی زیبا در انتظار آنها باشد.
شاید برخی مناطق از توسعه ی وسیع گردشگری توسط دولت محلی یا سازمانهای ملی سود ببرند اما توسعه ی گردشگری در مقیاسی وسیع ، زمانی توجیه پذیر خواهد بود که بر اساس یک برنامه ریزی مناسب این مناطق قادر به جذب گردشگران انبوه و کسب درآمد ی قابل توجه برای کشاورزان باشند.
مبادرت کشاورزان به ایجاد امکانات گردشگری در روستاها می تواند با اعتبارات مالی خارج از روستا حمایت شود. از جمله ی این حمایتها می توان به ارائه ی اطلاعات و راهکارها به کشاورزان جهت چگونگی آماده سازی تسهیلات و امکانات برای گردشگران و آنچه در قبال سازماندهی این ترتیبات می توانند انتظار داشته باشند اشاره کرد.
از اولویتهای تصمیم گیری در این زمینه ، آموزش مدیریت منابع و شیوه های  استاندارد مهمانداری به روستاییان است که برای نیل به این هدف اختصاص اعتبارات مالی ویژه از گزینه های تعیین کننده است.

مشارکت کشاورزان به عنوان بخشی از پروسه ی بازاریابی و تبلیغات و همچنین همیاری آنان در کشف بازخوردهای مشتریانشان می تواند بسیار سودمند و راهگشا باشد و البته که فعالیت یک سامانه ی ملی مسئول در امر تخصیص اعتبار و ناظر بر صدور مجوزهای اجرایی می تواند منفعت های بسیاری را در پی داشته باشد.
سرمایه گذاری در بخش گردشگری روستایی عمدتا توسط دولت ها یا بنگاه های اقتصادی صورت می گیرد.و این در حالیست که معمولا نرخ بازدهی سرمایه گذاری در این بخش نسبت به بازدهی در دیگر بخشهای اقتصادی پایینتر است.
بنابراین تا زمانی که کشاورزان موفق به بازگشت سرمایه ی مورد انتظار خود در ازای فعالیت در زمینه ی گردشگری روستایی  نگردند، ادامه ی حمایتهای مالی نهادهای ملی ضروری است.
ایجاد ارتباطات اجتماعی وسیعتر ، یافتن دوستان جدید و کشف راهکارهای اقتصادی نوین جهت نیل به استقلال اقتصادی در نزد بانوان روستایی از جمله انگیزه های اصلی برای فعالیت اقتصادی و سرمایه گذاری روستاییان در گردشگری روستایی می باشد.
کشاورزان بیشتر راغب به کسب مزایای گردشگری از طریق دخالت مستقیم خود در فراهم کردن محصولات و خدماتی نظیر، تسهیلات رفاهی ،غذاهای محلی ، و دیگر ویژگیهای منحصر به فرد خود  یا ترکیبی از این سه گزینه برای گردشگران هستند.
اگر گردشگران در اقامتگاه هایی سکنی گزینند که توسط سرمایه ی خارجی بنا نهاده شده و به این دلیل گردشگران هیچ گونه تعاملی با جامعه ی میزبان نداشته باشند و حتی غذای روزانه ی گردشگران نیز از خارج تدارک دیده شده باشد،مسلما برای اقتصاد محلی سود دهی بسیار اندکی را در پی خواهد داشت.
مادامی که اثرات اقتصادی گردشگری روستایی بسادگی قابل سنجش نباشد، اقدام به فعالیت دراین نوع گردشگری توسط کشاورزان بایستی در مقیاسهای کوچک و پراکنده و ترجیحا در جهت تامین منافع تولیدکننده به جای منافع مصرف کننده باشد.

نغمه صاحبی – دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی- دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت

پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا: انتشار مطالب خبری و یادداشت های دریافتی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای منتشر می‌شود.