«سرای چینی»؛ یادگاری از مهاجران باکو در بازار رشت | روایتی از جزئیات معماری کاروانسرا

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا،  بازار بزرگ شهر رشت در تصاویر هوایی، به شکل ذوزنقه است. این بازار که ۳۳ هکتار مساحت دارد، در دوران صفویه و قاجار به خاطر تجارت ابریشم رونق زیادی داشت. بازار رشت، از چندین سرا و راسته تشکیل شده و به خاطر شرایط اقلیمی و رطوبت بالا، برخلاف بازار استان های مرکزی، سرپوشیده نیست تا از حداکثر نور و گردش هوا استفاده شود. کاروانسراهای درون بازار از یک حیاط مرکزی بزرگ ساخته شده و حجره ها دور تا دور حیاط قرار دارند.

مهری شیرمحمدی در ایسنا نوشت: در هسته مرکزی بازار، ۲۰ کاروانسرای فعال وجود داشت که اکنون تنها هفت کاروانسرا باقی مانده است. برخی از این کاروانسرها، در اثر تعریض خیابان شریعتی و همچنین آتش سوزی بزرگ دوره قاجار و حملات بلشویک ها در اواخر قاجار، از بین رفته؛ کاروانسراهای موجود، یادآور روزگاری است که تجارتخانه های رشت در دوره قاجار در حوزه ابریشم و برنج بسیار فعال بود. زمانی بازار رشت، مرکز بارانداز کالاهای تجاری از دیگر استان ها و صدور آن به اروپا بود.

یاسنت لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، توصیف می کند که در بازار رشت ۲۰ کاروانسرا موجود است و این بازار شامل راسته ای مرکب از سه یا چهار کوچه تنگ و موازی بود که با کوچه های دیگری که به طور عمودی آن ها را قطع کرده بود، به هم مربوط و دروازه های چندین کاروانسرا به آن‌ها باز می شد. کاروانسراها هم از یک صحن نسبتا بزرگ مستطیلی و تعدادی دکان های نزدیک به هم و انبارهایی که در چهار جانب آن قرار داشت، تشکیل شده بود و درب کاروانسراها شب هنگام بسته می شد. در آن زمان تمام بازار رشت سنگفرش بود و برخلاف بازارهای سایر نقاط کشور مسقف نبود و تنها از هر سمت سایبان ها و طارم هایی ساخته شده بود که از عابران در برابر باران و آفتاب محافظت می کرد.

رابینو در کتاب ولایت دالمرز ایران می نویسد: «تعداد دکان های شهر در دوره مشروطه حدود ۳۳۰۰ باب بود و معمولا هر دکان به وسیله پرده ای که از سقف آن آویخته بود به دو قسمت تقسیم می شد که مال التجاره را در پشت آن قرار می دادند و تنها نمونه هایی از کالا را در جلوی پیشخوان و دکان یا روی تخته یا میز می چیدند تا در معرض دید مشتریان قرار گیرد. بازرگانان، خود بر روی حصیر یا قالی که بر پیشخوان دکان گسترده می شد، می نشستند و چپق دود می‌کردند و با همکاران در مورد امور بازرگانی و سیاسی گفتگو می کردند و در انتظار مشتریان بودند».

کاروانسراهای به جامانده در بازار رشت، در فهرست آثار ملی ثبت شده است، اما رکود اقتصادی موجب شده بسیاری از این کاروانسرها، کاربری قبلی خود را از دست بدهد و کسبه نیز معماری حجره های خود را برای شرایط جدید تغییر دهند. یکی از این کاروانسرهای موجود، «سرای چینی» است که در اوایل دوره پهلوی ساخته شده و نسبت به بقیه کاروانسرها جدیدتر است. هرچند معماری این بنا همانند بقیه کاروانسراهاست، ولی خوشبختانه نسبت به کاروانسراهایی همچون طاقی بزرگ و کوچک تغییرات کمتری یافته است.

کاروانسرای چینی، توسط «خانواده چینیچیان» ساخته شده و برخلاف کاربری قبلی، یعنی داد و ستد ظروف شیشه و چینی، ظروف آلومینیومی و پلاستیکی در آن به فروش می رسد. خانواده چینیچیان اصالتا از اهالی جمهوری آذربایجان بودند و به دلیل شرایط نامساعد تاریخی پس از انقلاب بلشویکی، از باکو مهاجرت می کنند و ابتدا به انزلی و سپس به رشت می آیند.

براساس کاشی آبی رنگ نصب شده بر سردرب کاروانسرا، این بنا در سال ۱۳۴۷ قمری برابر با ۱۳۰۸ خورشیدی ساخته شده است. با توجه به پرونده ثبتی این اثر، برادران چینی‌چیان، صاحب کارخانه تولید بلور بودند و محصولات تولید شده را در کاروانسرای چینی به فروش می رساندند. بعدها خانواده چینیچیان، کارخانه خود را به تهران منتقل می کنند و کارخانه رشت تعطیل می شود.

به لحاظ معماری، کاروانسرای چینی بنایی درونگراست و در قسمت شمال غرب بازار نزدیک چهارسوق قرار گرفته، پلان بنا به شکل مستطیل به ابعاد ۳۳ متر در ۲۷ متر و ارتفاع هشت متر به صورت یک طبقه بر روی زیرزمین بنا شده است. این کاروانسرا از ابتدا به عنوان کاروانسرای درون شهری و به شکل مستطیل و با کشیدگی شمالی – جنوبی ساخته شده است. حجره ها، در اطراف حیاط مرکزی چیدمان شده و ارتباطشان با بافت بازار از طریق حیاط کاروانسرا برقرار می شود. مسیر ورود و خروج به این بنا در امتداد هم و در جهت شمال – جنوب قرار گرفته است. کاروانسرا دو درب ورودی دارد. سردرب ها در یک طاقی قوسی بلند و با تزئینات آجرچینی زیبا ساخته شده است.

دالان های ورودی بلند بوده و شکوه و عظمت خاصی دارند. استفاده از آجر در این کاروانسرا، متریال (مواد) اصلی است و در برخی جاها از رنگ های آبی و زرد بر روی رنگ طبیعی آجر استفاده شده. برای جلوگیری از آتش سوزی سقف، طاق ضربی بوده و برای اینکه باران و برف به کاروانسرا آسیب نرساند، از شیروانی و حلب به صورت دو پشته استفاده شده است. مهمترین تزئین این بنا، گره چینی سقف دالان های شمالی – جنوبی است. این تزئین ها، به طرز زیبایی آجرکاری و رنگ‌آمیزی شده اند.

حجره های سرای چینی، بر یک کرسی بلند ساخته شده و حکم زیرزمین را دارد و با چند پله می توان به فضای اصلی حجره رسید. از ویژگی های جالب توجه در سرای چینی، درهای چوبی تاشوی حجره هاست. در گذشته بسیاری از درهای مغازه های رشت به همین شکل بود. ولی متاسفانه برای ایمنی بیشتر، درهای چوبی برداشته و به جای آن درهای آهنی گذاشته اند. این درهای چوبی از چندین لنگه تخته بلند در کنار هم ساخته شده که با لولاهای آهنی به صورت آکاردئون باز و بسته می شد. کاروانسرای چینیچیان به شماره ۳۳۶۸ در تاریخ ۲۵ اسفندماه ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.