روایتی از تاریخچه احداث خیابان «شیک» رشت؛ برآمده از تن زخمی کاروانسراها

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا، مهری شیرمحمدی در ایسنا نوشت: بازار رشت با مساحت ۳۳ هکتار و ۲۰ کاروانسرای داخل آن، یادگار دوره صفویه و قاجار است و در دوره‌های مذکور، محل بارانداز کالاهای تجاری بود که از ایران به اروپا و برعکس می‌رفت. این بازار یک بار در اثر آتش‌سوزی آسیب می‌بیند و یک بار هم در اثر بمباران چندین باره رشت در ماجرای کودتای بلشویک‌ها (۱۲۹۹خورشیدی) ویران می‌شود، اما محله بازار رشت، وقتی زمین خورد که چند خیابان را به موازات عمارت بلدیه رشت ساختند و بافت ارگانیک و درهم تنیده بازار با دیگر محلات رشت قدیم، چندپاره شد.

بازار رشت در خلال احداث خیابان‌های امام، شیک و مطهری در دوره پهلوی اول و دوم، از بافت قدیمی زیرکوچه، ساغریسازان، باقرآباد، بادی الله و صیقلان جدا شد. شاید بتوان گفت احداث خیابان شریعتی (شیک سابق) بیشترین آسیب را به سراهای تجاری بازار بزرگ رساند و طی احداث این خیابان، با وجود اعتراض‌های مالکان،۱۳ کاروانسرا تخریب شد. در این بافت تجاری – مسکونی، تجار بزرگ در خانه‌های اعیانی سکونت داشتند که ملک ایشان نیز تخریب می‌شود.

در قدیمی‌ترین نقشه شهر رشت – که در دوره ناصری کشیده شده – محله بازار، یکی از محلات پرتراکم تجاری مسکونی بود. طبق این نقشه، محله بازار رشت شامل بقعه و قبرستان چله خانه، دو قراولخانه، مسجد و تکیه چله خانه، بقعه و مسجد چله خانه، قبرستان و مسجد آفخرا، حمام ابوطالب، مسجد شریعتمدار، مسجد جامع، حمام ورثه یحیی میرزا، تکیه، مسجد و مدرسه حاجی مجتهد، حمام شهریار، مسجد گلشن، خانه دولتی منزل مصلحت گذار، سرای میرزا عبدالکریم، سرای گلشن، ملک آقا محمدرضا ارباب، سرای حاجی میرزا بابا مالک مخبرالدوله و حاجی میرزا عبدالحمید، سرای ملک مشترک چهار نفر، سرای معین التجار، سرا و قیصریه سرکار شریعتمدار، قیصریه چهار بازار، سرای خیریه شریعتمدار، سرای محمد آقا، سرای معین التجار و ملاقاسم، سرای مخبرالدوله، سرای گمرک، سرای ظهیرالدوله ورثه حاجی محمدکریم، سرای مالک مخبرالدوله، سرای حاجی میرزا یوسف مالک محمدآقا و حاجی علی افضل و صومعه بیجار بود. »

یاسنت لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، توصیف می کند که در بازار رشت ۲۰ کاروانسرا موجود است. اکنون، از ۲۰ کاروانسرای موجود، تنها هفت کاروانسرا باقی مانده است که شامل کاروانسرای طاقی بزرگ، طاقی کوچک، سرای ملک، کاروانسرای محتشم، کاروانسرای چینیچیان و گلشن کاروانسراهایی است که با وجود ثبت در فهرست آثار ملی، از سوی مالکان بسته به نیاز فعلی، در معماری آن تغییراتی رخ داده اند.

بازار رشت، یک بار دیگر شاهد اعتراضات گسترده کسبه بود. وقتی در سال ۱۳۹۳، زمزمه هایی برای ایجاد پیاده راه فرهنگی رشت آغاز و از تردد خودروها در خیابان‌های منتهی به مرکز رشت جلوگیری شد، اعتراض کسبه هم بالا رفت. اما اعتراض‌های سودی نداشت و سنگفرش خیابان، جلوی ورود خودروها را گرفت.

نویسنده کتاب تاریخچه بلدیه، درباره وضعیت بازار رشت در اوایل دوره پهلوی می‌گوید: به نظر می رسد ۱۳ کاروانسرای محدوده بازار رشت، طی احداث خیابان شریعتی فعلی و در دوره پهلوی اول تخریب شده است. این خیابان چندین بار نامش تغییر کرد؛ خیابان شاهپور، رضا شاه کبیر، شیک و بعد از انقلاب هم به نام خیابان شریعتی تغییر نام داد. ولی بسیاری از رشتی‌های قدیمی هنوز هم به این خیابان «شیک» می گویند. زیرا خیابانی جدید با واحدهای تجاری زیبا بود. در ابتدای این خیابان در گذشته، نقاره‌خانه‌ای بود که برچیده شد و در مکان آن بعدها پاسگاه انتظامی بازار ساخته شد.

محمود نیکویه، می‌افزاید: سال ۱۳۱۱ خورشیدی با حکمرانی «دیوان بیگی» و شهرداری «عباس حاتمی» آغاز و ادامه می یابد. در سال مذکور عملیات ساختمان خیابان شاه سابق (اعلم‌الهدی فعلی) که در سال ۱۳۱۰ شروع شده بود، ادامه پیدا می کند و مقدمات و نقشه‌برداری احداث خیابان شریعتی با وجود مخالفت مالکان انجام می‌شود. قبل از خیابان اعلم‌الهدی، شهرداری رشت بنا داشت ابتدا خیابان شیک را احداث کند، ولی به دلیل املاک زیادی که در مسیر بود و آسیب به بازار و اعتبار زیادی که برای تملک نیاز داشت، از احداث خیابان شیک انصراف داد و ابتدا خیابان اعلم الهدی(شاه سابق) را احداث کرد.

وی توضیح می‌دهد: سال ۱۳۱۱ مقدمات عملیاتی خیابان شیک شامل نقشه برداری و تخریب موانع مسیر شروع می‌شود و همزمان عملیات ساختمانی خیابان اعلم الهدی تا سبزه میدان هم ادامه می یابد. چون خیابان شیک در مسیر خود از کنار بازار می گذشت، در مردم این واهمه به وجود آمد که ممکن است بازار رشت در این ساخت و ساز تخریب شود. از این نظر با هر بار نقشه برداری که برای ایجاد این خیابان صورت می گرفت، موجی از نگرانی و شایعات رواج می‌یافت و حکمران گیلان با نشر تکذیبه‌ای، سعی می‌کرد این شایعات را بپوشاند.

نیکویه ادامه می‌دهد: چند روز بعد از انتشار تکذیبیه حکمران گیلان در روزنامه پرورش (جمعه ۱۳۱۱/۲/۹ س ۹ ش۱۰۱۸)، نقشه‌برداری برای خیابان شیک آغاز می‌شود و این روزنامه درباره احداث این خیابان می‌نویسد: «اداره بلدیه در نظر گرفته است، از مقابل نظمیه خیابان جدیدی احداث نماید و روی بام خانه‌ها بیرق را نصب و قریبا شروع به خرابی خانه‌ها و احداث خیابان خواهد نمود و خیابان مزبور از مقابل نظمیه گذشته و به پل حاج معین السلطنه وصل خواهد شد.» (پرورش، س ۹، ش۱۱۰۲ جمعه ۱۰/۸/۱۳۱۱) اداره بلدیه هم برای خواباندن صدای اعتراض مردم، عملیات عمرانی را از محله صیقلان آغاز می‌کند و به صاحبان املاک اخطار می کند در مدت ۱۵ روز بر طبق خطی که مهندس بلدیه تعیین کرده، ملک خود را تخلیه کنند. به دنبال اخطار بلدیه برخی اقدام به تخریب خانه‌های خود کردند. عده‌ای نیز چون اخطار بلدیه را جدی دیدند، مهلت خواستند که به زودی اراضی مورد نیاز را در اختیار بلدیه بگذارند. در این میان شهرداری نیز بیکار نبود و همچنان به تخریب اماکن می‌پرداخت و طی آن بخشی‌هایی از بازار از جمله گاراژ سعادت تخریب می‌شود. این نویسنده با اشاره به ساخت پل زرجوب هم می‌گوید: نکته قابل توجه، احداث همزمان خیابان شایک و احداث پل زرجوب بود، زیرا تا آن زمان یک پل چوبی و نا ایمن بر زرجوب قرار داشت و بعد از آن شاهد احداث پل زرجوب هستیم.

این بار اگر گذرتان به خیابان‌های امام، شریعتی و مطهری افتاد، بر جداره خیابان دقت نمایید. همزمان با ساخت خیابان‌های یاد شده، واحدهای تجاری معمولا یک طبقه و چند طبقه بر جداره خیابان قد کشیده‌اند. ساختمان‌های قدیمی‌تر، بر مبنای الگوی معماری پهلوی اول ساخته شده و ساختمان های جدیدتر، به غایت ناهمگون با بافت بازار مجوز ساخت گرفته‌اند. بافتی که اگرچه چندپاره شده، اما نبض اقتصادی مرکز استان در دستان اوست.