به‌جامانده از اوایل دوره قاجار؛ مرمت کاشیهای مسجد مستوفی رشت نیازمند اعتبار
مسجد تاریخی مستوفی رشت در محله بادی الله از جمله مساجد تاریخی اوایل دوره قاجار است که به‌واسطه کاشیکاری های نفیس در فهرست آثار ملی ثبت شده اما باوجود مرمت ادواری این مسجد، هنوز کاشی های فروریخته مرمت نشده است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا، مهری شیرمحمدی در شبستان نوشت؛
قرن هاست فرشی از نقش و رنگ از دیوار مسجد آویخته است، اما کمتر کسی چنین کاشیکاری زیبایی را در پشت دیوار مسجد مستوفی دیده است. مسجدی که سال ساخت آن مشخص نیست اما از روی رنگ های موجود در کاشی ها می توان تخمین زد که مربوط به اوایل دوره قاجار است.
مسجد مستوفی در نخستین نقشه شهر رشت که در نیمه دوره ناصری و به سال ۱۲۴۹ خورشیدی (۱۲۸۷قمری) کشیده شده، مشخص است. اگرچه نام مسجد در نقشه ذکر نشده، ولی از شکل کوچه های موجود در دو سوی این سازه دوره قاجار، می توان فهمید مسجد مستوفی در گذر بادی الله است. اکنون مسجد و حوزه علمیه مستوفی در یک مجموعه قرار دارند، اما در نقشه دوره ناصری، حوزه علمیه مستوفی مشخص نیست و ضلع جنوبی مسجد، حیاط و فضای سبز مشخص شده است.
مسجد کتیبه ای ندارد تا بانی ساخت آن معلوم شود، فقط همینقدر می دانیم که طبق کتیبه موجود در حیاط مدرسه علمیه همجوار، مسجد در سال ۱۳۶۸ قمری(۱۳۲۶ خورشیدی) توسط حاجی شیخ مهدی لاکانی تعمیر و مرمت شده است، بنابراین می توان گفت مسجد مستوفی پیش از سال یاد شده ساخته شده و از روی نقوش و رنگ های کاشی های حیاط پشتی مسجد هم می توان گفت این مسجد در اوایل دوره قاجار ساخته شده است.
در حال حاضر حوزه علمیه مستوفی متروکه است و مسجد مستوفی هم سال گذشته در همین ایام در حال مرمت بود. برای دیدن کاشیکاری های پشت حیاط مسجد می باید با هماهنگی اداره اوقاف، وارد حیاط حوزه علمیه شوید. مهمترین ویژگی مسجد مستوفی وجود ۲ دوره کاشیکاری قاجار در شبستان و حیاط مسجد است. زیباترین کاشی های مسجد، کاشیکاری یکپارچه ای به صورت طرح گلدانی درست پشت دیوار محراب مسجد است که تنها از حیاط حوزه علمیه قابل مشاهده است. افسوس که تعدادی از کاشیهای طرح گلدانی در قسمت تحتانی فروریخته است.
منوچهر ستوده در دهه ۴۰ از مسجد مستوفی بازدید می کند و طبق یادداشت های وی می توان فهمید آن زمان بخشی هایی از شبستان ضلع شرقی و غربی مسجد، جدا شده و به مجموعه حوزه علمیه اضافه شده است. «ستوده» در جلد نخست «از آستارا تا استرآباد» درباره مسجد مستوفی می نویسد: « مسجد مستوفی کرسی بلند و در طول حیاط مدرسه بنا شده است. طول فعلی آن ۱۶ و عرض آن ۱۲متر است. دو فیلیپای آجری هشت ضلعی که قسمت بالای آنها گچبری مقرنس است در وسط شبستان است. در ضلع شمالی پنج پنجره سراسری تا زیر سقف است که بالای آنها هلال است. در ضلع شمالی پنج پنجره سراسری تا زیر سقف است که بالای آنها هلال است. در ضلع جنوب چهار پنجره بزرگ و محرابی با کاشی های قدیمی است. بر کاشیهای محراب با خط کوفی چهار گوشه «لا اله الا الله» را نوشته اند و پشت محراب را در حیاط کاشیکاری کرده اند. ازاره مسجد و اطراف پنجره ها کاشیکاری قدیمی است. سابقا دو قسمت شرقی و غربی که امروز جداست، جز شبستان مسجد بوده است. قسمت شرقی فعلا کتابخانه و قسمت غربی محل سکونت مدرس است. در قسمت شمالی مسجد بالای دیوار کتیبه کوفی چهار گوشه که بر آن عبارات و کلمات لا اله الا محمد و علی و نظایر آنها دیده می شود. هیچگونه تاریخی در این مسجد دیده نشد.»
اکنون بخش غربی شبستان به عنوان سرایداری مسجد کاربری دارد و بخش شرقی هنوز کتابخانه حوزه علمیه است. اما قوی دست، سرایدار حوزه علمیه، از نحوه مرمت مسجد شاکی است و می گوید در بارندگی اخیر آب باران از قسمت سقف مرمت شده مسجد به بخش کتابخانه نفوذ کرده و به کتاب ها آسیب زده است.
یک کارشناس میراث فرهنگی درباره کاشیکاری های مسجد مستوفی می گوید: کاشیکاری مسجد مستوفی به ۲ دوره قابل تقسیم است. دوره قدیمی تر که کاشی هایی با رنگ متن زرد و گلهای زرد و متن آبی یا سورمه ای با نقوش لچک و ترنج و دهن اژدری دیده می شود و مربوط به اوایل دوره قاجار است.
«سید مهدی میرصالحی» با اشاره به کاشی های قرنیس دور تا دور شبستان مسجد می گوید: مقایسه کاشی های دور محراب که به خط کوفی است و کاشی های گل و بوته قرنیس و ازاره دیوار، نشان می دهد کاشی های قرنیس جدیدتر است.
وی می افزاید: کاشی هایی که در ازاره و یا دامنه زیر سقف نصب شده، مربوط به دوره قاجار است و رنگ زرد یا رنگ گلی با نقش گلدان از نقوش زیبای معماری اسلامی است و به دفعات در کاشیکاری دوره اسلامی دیده می شود.
میرصالحی کاشی کاری بزرگ دیوار پشت محراب مسجد مستوفی را یکی از شکیل ترین کاشی های این مسجد توصف کرده و می گوید: این کاشیکاری، در یک سطح به صورت گلدان بزرگی است که انواع گل ها در آنها مشاهده می شود.
این باستان شناس اضافه می کند: نوع گل های به‌کار رفته در این طرح نشان می دهد، گل ها بومی گیلان است به خصوص در نقطه بالایی که گل زنبق آبی است، نشان می دهد که از گلهای بومی استان گیلان بوده و هنرمند کاشیکار با رنگ زرد و بنفش به خوبی آن را اجرا کرده است.
میرصالحی، با اشاره به اوج هنر کاشیکاری در دوره صفویه و تداوم این سنت هنری در دوره قاجار و تا نیمه دوره پهلوی دوم، ابراز می دارد: در دوره قاجار ۲ کارگاه کاشی سازی در رشت وجود داشت. یکی کارگاه «مشهدی یوسف کاشی ساز و پسرانش» و دیگری، کارگاه «کاشی سازی فتوت». این دو کارگاه عمده کاشی های مورد نیاز برای بناهای گیلان را می ساختند.
اگرچه سال گذشته، بخش هایی از مسجد مستوفی با نظارت اداره کل میراث فرهنگی مرمت گردید، اما آنچه مشهود است، فعلا قرار نیست کاشی های فروریخته دور محراب و کاشیکاری پشت محراب در حیاط حوزه علمیه مرمت شود.
معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان در این باره می گوید: مسجد مستوفی تاکنون چندبار مرمت شده است. چندسال پیش میراث فرهنگی بخش هایی از مسجد را با اعتبار میراث فرهنگی مرمت کرد و تعویض سقف و سربندی مسجد نیز سال گذشته با نظارت میراث فرهنگی و با اعتبار بنیاد مسکن انجام شده است.
«ولی جهانی» در پاسخ به این سوال که کاشیکاری های مسجد چرا مرمت نشده است، کمبود اعتبارات میراث فرهنگی را عنوان می دارد. با این حال، به‌نظر می رسد اداره کل اوقاف و امور خیریه به عنوان متولی مساجد، می باید برای تکمیل پروژه مرمت مسجد هزینه کند.
حالا باید دید مسجدی که جزو مساجد تاریخی گیلان بوده و در ۲۲آبان ماه ۱۳۸۶ به شماره ۲۰۲۷۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است، چه زمانی مرمت آن تکمیل و کاشیکاری های زیبای دوره قاجار آن ترمیم می شود.
دیدگاه