۱۹۲ سال پیش در چنین روزی؛ ترکمانچای پایان سیطره ایران بر قفقاز

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا، روزنامه شهروند نوشت: «الحمدلله الوافی والکافی. بعد از انعقاد عهدنامه مبارکه گلستان و مبادلات و معاملات دوستانه دولتین علیتین و ظهور آداب کمال مهربانی و یک‌جهتی حضرتین بهیتین، به مقتضای حرکات آسمانی، برخی تجاوزات ناگهانی از جانب سرحدداران طرفین به ظهور رسیده که موجب سنوح غوایل عظیمه شد. از آنجا که مرآت ضمایر پادشاهانه جانبین از غبار این گونه مخاطرات پاک بود، اولیای دولتین علیتین تجدید عهد مسالمت را اهتمامات صادقانه و کوشش‌های منصفانه در دفع و رفع غایله اتفاقیه به ظهور رسانیده، عهدنامه مبارکه جدید به مبانی و اصولی که در طی فصول مرقومه مذکور است مرقوم و مختوم آمد به مهر وکلای دولتین علیتین و در ماه شوال‌ سال ۱۲۴۹ هجری به امضای همایون شرف استقرار و استحکام پذیرفت. بر اولیای دولتین لازم است که از این پس در تحصیل موجبات مزید دوستی و موافقت اهتمامات صادقانه مبذول دارند و اسباب استحکام و استقرار معاهده مبارکه را به مراودات دوستانه متزاید خواهند […].» اباطیلی که از پیش چشم‌تان گذشت مقدمه متن «عهدنامه ترکمانچای» منعقده به تاریخ یکم اسفند ۱۲۰۶ خورشیدی (۱۹۲‌سال پیش در چنین روزی)

ما بین دولت‌ شاهنشاهی ایران و روسیه تزاری است که به موجب آن ایروان، نخجوان و بخش‌های دیگری از تالش به میمنت و مبارکی -‌ آن گونه در دیباچه و مقدمه متن عهدنامه به آن اشاره رفته‌ – ضمیمه خاک امپراتوری روسیه شد تا باقی مانده قفقاز نیز بدین سان از مام میهن جدا شود. هر چند روس‌ها این‌ بار فقط به غصب خاک و اخذ غرامت بسنده نکرده و با اجبار دولت ایران به موافقت با اجرای قانون کاپیتولاسیون برای اتباع روس، تحقیر و استخفاف دربار بی‌کفایت قاجار را به سر حد امکان رساندند.

درس آغامحمدخان به جدایی‌طلبان

دو عهدنامه گلستان و ترکمانچای که اینک از هر دوی آنها با صفت «ننگین» استقبال می‌شود، مولود وقایع خونباری بود که در تاریخ معاصر از آنها با عنوان «جنگ‌های ایران و روس» یاد شده است. جنگ‌هایی که با لشکرکشی آغامحمدخان بنیان‌گذار سلسله قاجاریه در ‌سال ۱۱۷۴ خورشیدی به گرجستان کلید خورد و به مدت سه دهه تمام مرزهای شمالی ایران را دستخوش آشوب کرد. این که تصمیم آغامحمدخان برای به حرکت درآوردن سپاه ایران با هدف تأدیب حاکم یاغی گرجستان تصمیم درستی بود یا خیر، با وجود سابقه تاریخی سیطره ایران بر این منطقه چندان غیر منطقی و تجاوزکارانه جلوه نمی‌کند. اما خشونت بیش از حدی که شاه قاجار در نبرد گرجستان خصوصا تفلیس به خرج داد عاملی شد تا خوانین محلی گرجی برای رفتن زیر بیرق روس‌ها مصمم‌تر شوند. تا وقتی آغامحمدخان نفس می‌کشید، با توجه به خاطره دهشتناکی که از خود در تفلیس به یادگار گذاشته بود حتی فکر خیانت و یاغی‌گیری در مخیله‌ حاکمان محلی گرجستان راه نداشت اما قتل شاه قاجار در بهار ۱۱۷۶ خورشیدی طی محاصره شهر شوشی که به بر تخت نشستن فتحعلی‌خان – برادرزاده نه‌چندان با کفایت شاه مقتول – انجامید، دل و جرأت آنها را تا حد زیادی افزایش داد.

جنگ و صلح گران به قیمت قفقاز

چهار سال بعد از مرگ آغامحمدخان، با اعلام گئورگی خان، حاکم گرجستان، مبنی بر خروج از اطاعت دربار ایران و پذیرش تحت‌الحمایگی روسیه، بار دیگر طبل جنگ در قفقاز نواخته شد. در ۱۱۸۰ خورشیدی سپاهیان ایران به فرماندهی عباس میرزا – فرزند فتحعلی شاه‌ – تبریز را به مقصد ایروان ترک کردند و چند روز بعد در منطقه اچمیادزین با ارتش روسیه روبه‌رو شدند. این نخستین برخورد از سلسله برخوردهایی بود که به مدت ۱۰‌سال بین ارتش‌های ایران و روسیه اتفاق افتاد و نام «دوره نخست جنگ‌های ایران و روس» را به خود گرفت. دوره‌ای که پایان آن با انعقاد عهدنامه گلستان و جداشدن ارمنستان، گرجستان، آبخاز، سامگرلو، گوریا و ایمرتی، چچن، اینگوش یا به عبارت بهتر بخش اعظم منطقه قفقاز از ایران همراه بود. ۱۲‌ سال بعد از انعقاد عهدنامه گلستان، سپاهیان ایران بار دیگر در شهر گنجه رو در روی ارتش روسیه تزاری قرار گرفتند و با وجود رشادت‌های بسیار، عباس میرزا مجبور شد پس از تحمل شکستی سنگین با ارایه پیشنهاد ترک مخاصمه به روس‌ها، پای میز صلح بنشیند. صلحی که در روستای ترکمانچای به ثمر نشست اما همچون نوبت قبل گران تمام شد و تتمه قفقاز را نیز از نقشه سیاسی ایران زدود.

منبع: «بازخوانی معاهده ترکمانچای» مرکز اسناد انقلاب اسلامی