جاذبه‌هایی برآمده از زندگی ارامنه در رشت؛ از پاساژ آرسن تا کلیسای مسروپ مقدس

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا ارامنه از گذشته های دور تاکنون همزیستی مسالمت آمیزی با مردم گیلان داشتند. ارمنیان مهاجر در زمان صفویه در انزلی در محلات کهنه آباد و تازه آباد اسکان یافتند و در رشت در محله بجار کن و بخشی از سبزه میدان و اطراف خانه آوادیس ( خانه ای پشت مجتمع خاتم الانبیا) ساکن شدند.

گیل مهر- مهری شیرمحمدی: این گزارش بنا دارد به مناسبت سال نوی میلادی، مکان هایی که روزگاری با هویت ارامنه در رشت در ارتباط بوده و امروز بعنوان جاذبه های گردشگری رشت است، معرفی نماید. هرچند که برخی از آنها بطور کامل نابود شده، اما بخشی از هویت این شهر است.
ارامنه به این دلیل که نخستین گروهی بودند که تئاتر و نمایش را به گیلان آوردند، حایز اهمیت است. زیرا از سوی همین گروه های هنری، تئاتر در رشت و گیلان نیز رشد و نمو یافت.

پاساژ آرسن برآمده از خاکستر کلیسای مریم مقدس
۶ اوت ۱۹۲۰ صدای ناقوس کلیسای داخل بازار رشت بیهنگام به صدا درآمد. این ناقوس بی موقع خبر اتفاق ناگواری را می داد.آتش سوزی شدیدی از سمت بازار ماهی فروشان رشت شعله می کشید. شدت آتش سوزی بقدری بود که خیلی سریع به کلیسای «مریم مقدس» هم رسید. کلیسایی که در یکم ژوئیه ۱۸۷۲ ساخته شده بود، با خاک یکسان گشت.
این واقعه ۱۰ روز بعد از خروج میرزا کوچک خان از رشت و کودتای بالشویک ها (تابستان ۱۲۹۹ش) رخ داد و طی آن، بازار رشت به آتش کشیده شد و کل بازار، مدرسه و کلیسای ارامنه سوخت.
بعدها کلیسای دیگری در املاک «خواجه آوادیس» از تجار ابریشم ارمنی، در ابتدای خیابان سعدی ساخته شد و به جای کلیسای مریم مقدس در بازار، پاساژ دو طبقه «آرسن» سربرآورد.
البته، نویسندگان کتاب« ارامنه گیلان»، از کلیسای یعقوب» نام می برند. نخستین عبادتگاه ارامنه که در سال ۱۴۹۴ میلادی ساخته شده بود و اکنون تنها برخی از اسناد آن در موزه کلیسای جلفای اصفهان (کلیسای وانک) موجود است.
پس از سوخته شدن کلیسای بازار، ارمنیانی -که مهمترین مرکز دینی خود را از دست داده بودند- ابتدا سعی کردند کیسای سوخته را بازسازی کنند. در فاصله سوختن کلیسای سابق تا تاسیس کلیسای جدید، ارامنه از دبستان مگردیج آهور دانانیان- که در ابتدای خیابان سعدی موجود است- برای اجرای مناسک دینی استفاده می کردند. این مدرسه (هوردانیانیان) در حوالی سالهای ۱۸۷۲ میلادی ساخته شده است.

کلیسای مسروپ مقدس در ابتدای خیابان سعدی
کلنگ احداث جدیدترین کلیسای رشت بنام «مسروپ مقدس» در تاریخ یکم ژوئیه ۱۹۵۴ (۱۰ تیر ۱۳۳۳) در خیابان سعدی رشت به زمین زده شد، آن هم در بخشی از حیاط دبستان آهور دانایان که جزو املاک خواجه آوادیس، بود.
کشیش «اوانس حاجیان» از سوی شورای خلیفه گری ارامنه ی تهران به رشت آمد و طی تشریفات ویژه دینی کلنگ بنای این کلیسا به زمین زده شد. سالها طول کشید تا کلیسای جدید تکمیل گردد. کلیسای مسروپ مقدس ۱۴ اوت ۱۹۶۶ برابر با ۲۳ شهریور ماه ۱۳۴۵ خورشیدی افتتاح شد.
گاراژ جانسپار و دبستان ارامنه ، نخستین سالن های تئاتر رشت
افکار نو از جمله اجرای نمایش و تئاتر ابتدا از رشت وارد کشور شد. نخستین گروه های هنری در رشت، ارامنه بودند. شروع تئاتر در رشت مختص ارامنه بود که در ۱۲۸۶ خورشیدی در سالن مدرسه ارامنه ابتدای خیابان سعدی برنامه اجرا می کردند. اما اولین گروه هنری که برای مردم رشت اجرا داشت، گروه ارمنی از مهاجران قفقاز بود. در کرد محله نزدیک قبرستان ارامنه، در انبارگاراژی به نام «جانسپار» (اکنون نیز موجود است) اولین تئاتر برای مردم رشت به نام «چُخوی دلال» به روی صحنه رفت. همین تئاتر باعث شد ، اهالی رشت هم مشتاق اجرای تئاتر اجرا شوند و از آن به بعد گروه های تئاتری در رشت شکل گرفت.
آنگونه که خانم «ژانت هوسپیان» منشی شورای خلیفه گری ارامنه رشت و مهندس «ادوارد هوسپیان» ریاست شورای خلیفه گری ارامنه رشت، در سال ۱۳۸۴ طی گفتگویی (مندرج در ماهنامه گیله وا)اعلام داشتند، مجموعه دبستان و کلیسای مسروپ مقدس، دارای یک نمایشگاه، یک کتابخانه، چند کلاس درس (که در طول سال گاهی اوقات جهت اسکان میهمانان از آن استفاده می شود) دفتر شورای خلیفه گری، آشپزخانه، سالن آمفی تئاتر و… است. در هر اتاقی از کلیسای مسروپ مقدس بر روی هر دیواری عکسها و نوشته های بسیار زیبای مسیحی و ارمنی دیده می شود.
نگارنده سال گذشته شاهد ایجاد سالن کوچکی از ادغام دو اتاق در طبقه نخست دبستان بودم که تبدیل به موزه شده و برخی از اسناد، مکاتبات و ادوات و تصاویر مربوط به ارامنه گیلان در آن نگهداری می شود.

پارکینگی برآمده از عمارت مادم ژنی آرکلیان
مادم ژنی یکی از بانوان ارمنی پیشگام در اجرای تئاتر در رشت بود. عمارت وی -که بنایی بجامانده از اواخر دوره قاجار بود- در محله ی استادسرای رشت قرار داشت.
این خانه‌ی تاریخی دارای حیاط به نسبت بزرگ در سمت جنوب و یک حیاط کوچکتر در سمت شمال داشت. بین دو حیاط با قلوه‌سنگ مفروش و ورودی به حیاط از طریق در چوبی زیبایی که سر در آجریی داشت، صورت می گرفت. حیاط بنا با دیوارهای آجری طاق‌‌نما تزیین شده بود.
پلان بنا به صورت L شکل و در دو طبقه ساخته شده و برای جلوگیری از نفوذ رطوبت، بنا بر روی کرسی چینی به ارتفاع ۱ متر ساخته شده بود. در هر طبقه ایوان باریکی در ضلع رو به حیاط بنا قرار داشت. ستون‌های ایوان طبقه‌ی همکف، به صورت آجری و در طبقه اول از ستون‌های چوبی ساده استفاده شده بود.
خانم ژنی در این عمارت تنها زندگی می‌کرد و پیش از فوت خانه را به سرایدارش بخشیده بود. این بنا به اسم مالک گذشته‌ی آن خانم ژنی آراکلیان معروف و توسط میراث فرهنگی شماره ثبت ملی داشت.
متاسفانه مرداد ماه سال ۱۳۹۳ عمارت توسط مالک جدید تخریب شد. این عمارت که در جوار ایستگاه آتش نشانی محله ی استادسرا قرار داشت، به دلیل ثبت میراثی هنوز اجازه نوسازی به مالک داده نشده و متاسفانه بر ویرانه های این بنای ارزشمند، خودروها پارک می شوند.

عمارت خواجه آوادیس موسس کلیسا و مدرسه ارامنه رشت
خواجه آوادیس، یکی از تاجران معروف و متمکن ارمنی مقیم رشت بود که بخشی از عمارت بزرگ آن در حیاط مجتمع فرهنگی خاتم الانبیا در ابتدای خیابان سعدی (اداره فرهنگ و ارشاد شهرستان رشت) موجود است.
عمارت «خواجه آوادیس» یکی از زیباترین بناهای به جا مانده از دوره ناصری است که در سال ۱۳۸۶ و با قید فوریت برای جلوگیری از تخریب کامل به ثبت ملی رسید. ولی زمانی که نیمی از آن برای ساخت پارکینگ برای کارکنان اداره ارشاد تخریب شده بود. متاسفانه حریم این عمارت میراثی، همچنان به عنوان پارکینگ اداره ارشاد رشت مورد استفاده قرار می گیرد.
معماری عمارت آوادیس تلفیقی از معماری بومی و اروپایی در بناهای شهری است. بنای اصلی از آجر و دو اشکوبه می باشد. ساختمان در دو طبقه احداث شده، طبقه همکف که مانند زیر زمین است، به عنوان محل پرورش نوغان مورد استفاده قرار می گرفت و طبقه بعدی به وسیله چند پله به ایوان بالا متصل می شد و محل استقرار ساکنان خانه بود. این طبقه نیز با سه پله، سه اتاق را در نیم طبقه‌ای قرار می‌دهد. پلان دارای طرح هندسی منظم و به صورت گسترده و باز و طویل و باریک طراحی شده تا حداکثر استفاده از وزش باد در ایجاد تهویه طبیعی و دفع رطوبت صورت گیرد.
بیشتر خانه با گچ بری های فراوان آراسته شده و دارای نقوشی از گل و گلدان و پرندگان تزیینی است. تالار شاه‌نشین، دارای یک شومینه و پنجره ارسی با شیشه‌های رنگی است و نمای خاصی به معماری خانه می‌دهد. کف بنا پل کوبی و در قسمت ایوان دارای نرده و ستون‌هایی چوبی است. انتهای ستون‌ها به کله شیری متصل شده‌ و همگی با رنگ آبی مزین شده اند.
بنا دارای هفت تیپ درب و سه تیپ پنجره است. اتاق‌ها طاقچه‌هایی دارد که بالای همگی تزیینات گچبری‌ خودنمایی کرده و سقف ساختمان نیز سفالپوش و به رنگ قرمز است. این بنا نیز مانند بسیاری از معماری های گیلان، در قسمت پایین دیواره‌ها، دارای گربه‌رو هایی با تزیینات گچبری‌های است.
«خواجه آوادیس» تاجری بود که بعد از حمله مهاجمان ترک به ارامنه، (در زمان نهضت جنگل) خانه اش پناهگاه آسیب دیدگان بود وی همچنین موسس کلیسا و مدرسه ارامنه در املاک شخصی خود در ابتدای خیابان سعدی بود.
آوادیس اصالتا از ارامنه اصفهان بود که به رشت مهاجرت کرده و در این شهر مشغول تجارت ابریشم و نوغان بود. وی در سال ۱۸۹۵میلادی یعنی یک سال قبل از ترور ناصرالدین شاه این عمارت را ساخت.
با فوت خواجه آوادیس، وراث، خانه را در سال ۱۹۰۵ میلادی به «آوانس آوانسیان» می فروشند. «آوانس» پدر «آرتاشس آوانسیان» بود که در جوانی به نهضت جنگل پیوست و بعدها از اعضای اصلی گروه ۵۳ نفر شد. «آوانس» صاحب شرکت ارابه‌رانی بود و بین رشت و تهران و دیگر شهرهای ایران ارابه‌رانی می‌کرد. بعدها این عمارت به «طاطاووس ینوک آوانسیان»، از مهاجران قره داغ ارسباران به رشت فروخته می‌شود. طاطاووس این ملک را به اسم دو پسر خود می‌کند. یکی از پسرها به نام آرتدوش، همراه مرحوم آرسن میناسیان از خیران معروف رشت بودند. «آرتوش آوانسیان» آخرین فرد مالک این خانه بود که در سال ۱۳۸۵ خانه را به اداره ارشاد رشت می فروشد.

مزار آرسن میناسیان و خواجه آوادیس، خیران مسیحی
یکی از دیدنیهای موجوددر حیاط دبستان ارامنه رشت، ایجاد بنای یادبود برای نسل کشی ارامنه در آغاز جنگ جهانی اول توسط دولت عثمانی است که به گفته ی ژانت هوسپیان توسط ادوارد هوسپیان طراحی و ساخته شده است. مشابه این نماد در کلیسای جلفای اصفهان نیز دیده می شود.
افزون بر این بنای یادبود، تنها دو گور از ارامنه در حیاط دبستان آهور دانایان موجود است. یکی خواجه آوادیس موسس کلیسا و دبستان ارامنه و دیگری آرسن میناسیان خیر نیکوکاری که ۱۴فروردین ۱۳۵۶ فوت شد و مسیحی و مسلمان در مراسم تشییع وی شرکت کردند. آرسن از بنیانگذاران داروخانه شبانه روزی کارون و آسایشگاه خیریه و سالمندان رشت بود که در همان آسایشگاه در زمان خدمت فوت کرد.
ارمنی بولاغ
ارمنی بولاغ یا گورستان ارامنه رشت، محل دفن اموات ارامنه می باشد. این گورستان هم اینک در محور سرچشمه به بلوار کشاورز قرار دارد. بخشی از این گورستان سالها پیش برای تعریض خیابان مذکور تخریب گردید و با توجه به کاهش جمعیت ارامنه، چندین بار تملک و تخریب باقیمانده گورستان نیز برای تعریض خیابان شهدا از سوی شورای شهر رشت مورد بحث و گفتگو قرار گرفته است.