بحران انتخاب جانشین در عمان؛ چه کسی جانشین سلطان قابوس خواهد بود؟
براساس ماده پنجم قانون اساسی، «عمان کشوری با نظام حکومتی سلطنتی وراثتی به نوادگان ذکور سلطان ترکی‌بن‌سعیدبن‌سلطان است که شخص سلطان باید مسلمانی رشید و عاقل و فرزند شرعی والدین مسلمان عمانی خویش باشد.»
میرجواد میرگلوی‌بیات*
سلطنت عمان درست با به روی کار آمدن سلطان قابوس بود که به جامعه جهانی پیوست و به انزوای خودساخته خود پایان داد. دوران زمام‌داری قابوس‌بن‌سعید را دوران رنسانس عمان می‌دانند، چراکه عمان در این دوره از یک کشور واقعاً پس افتاده، به یک کشور با سطح توسعه و رفاه مناسب تبدیل شد که توانست احترام جهانی و منطقه‌ای خاصی برای خود رقم بزند.
سلطان محبوب
مردم عمان به‌طور مشهودی به سلطان قابوس علاقه‌دارند و او را ناجی و حامی کشور خود می‌دانند. سلطان فعلی عمان از درایت و کیاست خوبی برخودار است و این مساله را هم در تنظیم سیاست داخلی این کشور و هم در روابط خارجی عمان به خوبی نشان می‌دهد. سنن حکومت‌داری در سرزمین فعلی عمان و فقه اباضی باعث شده که سلطان که در واقع در جایگاه امامت موردنظر اباضیان نشسته است، از اختیارات و مسئولیت‌های زیادی برخودار باشد و حیات و ممات مادی و معنوی دولت و ملت را کنترل کند. قانون اساسی این کشور که در ۱۹۹۶ صادر شد، بر این اختیارات سلطان صحه گذاشته و عملاً قدرت وی را مشروعیت قانونی بخشیده‌است. با توضیحات فوق متوجه می‌شویم که شخص سلطان قابوس به‌طور خاص و جایگاه سلطان در عمان به‌طور عام، از اهمیت به‌سزایی برخوردار است وآشنایی تصمیم‌سازان با این جایگاه و فردی که در این منصب قرار می‌گیرد بسیار مهم است. این اهمیت زمانی مضاعف می‌شود که رابطه خوب و تصمیمات مهم سلطان قابوس در قبال ایران و روابط حسنه با کشورمان را وارد تحلیل کنیم.
سلطان بدون فرزند
بر اساس سنت و عرفی که در خاندان آل‌بوسعیدی حاکم بود، فرزندان به جای پدران می‌نشستند و بر این سرزمین سلطنت می‌کردند ولی این روند نمی‌تواند در مورد سلطان قابوس صادق باشد. قابوس‌بن‌سعید در سال ۱۹۷۶ با دخترعموی خود ازدواج کرد، ولی این ازدواج دیری نپایید و او زن خود را بعد از سه سال یعنی در سال ۱۹۷۹ طلاق داد. او پس از این هرگز ازدواج نکرد و از ازدواج قبلی خود نیز فرزندی ندارد. مضاف بر این سلطان قابوس تنها فرزند ذکور پدر خویش یعنی سعید بن تیمور است و طبعاً برادر یا برادرزاده‌ای ندارد. همین مساله موجب شده که در طول سلطنت وی به‌خصوص به‌دلیل بیماری و پا به سن گذاشتن قابوس این سوال پیش بیاید که تکلیف سلطنت پس از سلطان فعلی عمان چه می‌شود. سلطان قابوس سرطان روده بزرگ دارد و مدت‌ها تحت درمان بود و برای شش ماه نیز در آلمان بستری شد، علی‌رغم اینکه سرطان وی کنترل شده ولی پس از آن، او روزبه‌روز ضعیف‌تر شده و احتمال فوت ایشان می‌رود.
بی‌جانشینی، عامل نگرانی کشورها
با اینکه سلطان فرزندی ندارد و انتظار می‌رود که او برای حفظ ثبات عمان هم که شده جانشین خود را معرفی کند، ولی وی تا کنون از این مهم سر باز زده و کسی را به‌عنوان جانشین خود معرفی نکرده‌است. از جانبی دیگر او فردی را آنقدر به خود نزدیک نکرده و به او قدرت و اختیارات خاصی تفویض نکرده است که بتوان حدس زد آن فرد پس از سلطان میتواند وارث تاج و تخت شود و قدرت را قبضه کند. همین مسائل سبب شده که نگرانی‌هایی هم در میان عمانی‌ها و هم میان کشورهایی که روابط خوبی با عمان دارند ایجاد شود، که آیا میان نخبگان سیاسی این کشور ظرفیت گذار از این وضعیت وجود دارد؟
حلقه کوچک جانشینان
پس از ایجاد نهاد قانون اساسی در عمان، در اصلاحات سال ۲۰۱۱، ماده‌ای به قانون اساسی اضافه شده که در آن شرایط سلطان احصا شده است. براساس ماده پنجم قانون اساسی، «عمان کشوری با نظام حکومتی سلطنتی وراثتی به نوادگان ذکور سلطان ترکی‌بن‌سعیدبن‌سلطان است که شخص سلطان باید مسلمانی رشید و عاقل و فرزند شرعی والدین مسلمان عمانی خویش باشد.» این ماده قانون اساسی تصریح می‌دارد که سلطان باید از شاخه خاصی از خاندان آل‌بوسعید باشد، مرد باشد، مسلمان باشد و پدر و مادرش نیز عمانی باشند. با این توضیحات حلقه کسانی که در حال حاضر امکان جانشینی سلطان قابوس را دارند خیلی کوچک است. خاندان بوسعیدی در عمان به سبب اینکه تقریباً ۱۷۴۴ میلادی در عمان حاکم بوده‌اند، بسیار قدرتمند و گسترده هستند و اگر قرار باشد هرکسی از این خاندان پتانسیل سلطان شدن را داشته باشد، عملاً هرج و مرج حاکم خواهد شد. به همین دلیل در قانون اساسی احصاء شده که باید حتماً از نوادگان ترکی‌بن‌سعید باشد که در واقع این شخص می‌شود پدربزرگ پدربزرگ سلطان قابوس. با چنین قیدی عملاً افراد زیادی از آل‌بوسعید شانس سلطان‌شدن را از دست می‌دهند. قیود دیگر همانند پدر و مادر عمانی نیز دامنه افرادی که در این قانون می‌گنجند را کاهش می‌دهد. چون‌تعداد نسبتاً زیادی از پدران این افرادی که در حال حاضر از این شاخه خاندان بوسعیدی در قید حیات هستند، زن خارجی گرفتند. یعنی عملاً آنها مادران غیر عمانی دارند که با این اوصاف شانس سلطان شدن را از دست می‌دهند.
ابهام در جانشینی، افزایش ریسک بی‌ثباتی
دانستیم که سلطان فرزندی ندارد و مجرد زندگی می‌کند و عملاً فرزند ذکوری وجود ندارد که بر مبنای ماده پنجم قانون اساسی این کشور جانشین سلطان شود. به همین دلیل ماده‌ای در قانون اساسی این کشور گنجانده شده که به این موضوع می‌پردازد. در واقع این ماده بر اساس زندگی سلطان قابوس به قانون اساسی این کشور اضافه شده است و بعد از فوت وی این ماده نیز برچیده خواهد شد. اصل ماده ۶ چنین است: «مجلس خاندان سلطنتی تا مدت سه روز از خالی شدن منصب سلطان باید حاکم بعدی را تعیین نماید. زمانی که مجلس خاندان سلطنتی برای تعیین حاکم به اتفاق نظر نرسیدند، مجلس دفاع به نصب آن کسی که سلطان در نامه‌اش خطاب به مجلس خاندان سلطنتی معین کرده اقدام می‌کند.» طبق این ماده مجلس، خاندان سلطنتی باید ظرف سه روز سلطان بعدی عمان را با عنایت به ماده پنجم مشخص نمایند. در غیر این صورت باید به نامه‌های سلطان که به صورت مهر و موم شده در مسقط و صلاله نگهداری می‌شوند مراجعه کنند و بر اساس دستور سلطان قابوس نفر بعدی را به مقام سلطنت نصب نمایند. برای بسیاری سوال است که چرا سلطان قابوس چنین مبهم به مساله انتخاب جانشین خود پرداخته و ریسک بی ثباتی در عمان را پدید آورده است.
شانس چه کسی برای جانشینی سلطان قابوس بیشتر است؟
طبق قانون اساسی دانستیم که سلطان عمان باید از سلاله ذکور ترکی‌بن‌سعید بوده و والدینش حتماً باید عمانی باشند و مسلمان عاقل و رشید شناخته شود، لذا افرادی که واجد این صلاحیت‌ها هستند، معدودند. چرا که آل‌سعید با خارجیان زیادی وصلت نموده‌اند. اینجا گزینه‌های محتمل برای جانشینی سلطان قابوس را بررسی می‌کنیم. گزینه‌های زیر در محافل سیاسی، رسانه‌ها، دپارتمان‌ها و گمانه‌زنی‌های سفرای مقیم در عمان بیشترین شانس را برای جانشینی سلطان قابوس دارند.
۱. اسعدبن‌طارق‌بن‌تیمورآل‌سعید: اسعد در سال ۱۹۵۴ میلادی به دنیا آمد. پدرش طارق سه زن داشت و اسعد پسر بزرگ‌تر طارق و از زن اول اوست. مادر او زن مشهور و از خاندان آل‌سعید بود. او بزرگ‌ترین پسر عموی سلطان قابوس است و خواهر تنی او در دهه هفتاد، به عقد سلطان قابوس درآمد که پس از مدتی به طلاق منتهی شد. او در همان آکادمی نظامی تحصیل کرد که سلطان قابوس از آن فارغ‌التحصیل شد. اسعدبن طارق، نماینده شخصی سلطان قابوس بوده و مناصب مهم زیادی را تاکنون در اختیار داشته است. به نظر ناظران عمان او پشتیبانی نیروهای مسلح را نیز با خود دارد. چون چندین سال فرماندهی بخش‌هایی مانند تیپ زرهی را بر عهده داشت و درجه سرتیپی دارد. او در چندین نوبت سفیر شخصی سلطان قابوس برای تسلیم پیام‌های وی برای سران کشورهای دیگر بوده است و همچنین در جلسات سران کشورهای عربی و شورای همکاری خلیج فارس، به نمایندگی از سلطان شرکت می‌کند. اسعد پروژه‌های اقتصادی زیادی در عمان را کنترل می‌کند و با رهبران نسل دوم کشورهای حاشیه خلیج فارس شراکت اقتصادی و روابط دوستانه دارد. از اسعدبن‌طارق به‌عنوان گزینه اصلی سلطنت عمان یاد می‌شود. اسناد ویکی‌لیکس نیز بر روی این مساله صحه می‌گذارد.
۲. هیثم‌بن‌طارق‌بن‌تیمورآل‌سعید: هیثم نیز در سال ۱۹۵۴ دیده به جهان گشود. مادر او زن دوم طارق‌بن‌تیمور بود. او به مدت بیش از یک دهه، وزیر فرهنگ و میراث ملی است. بعضاً به‌عنوان فرستاده خاص سلطان در برخی از نشست‌ها و مراسم‌ها مانند عروسی سلطنتی بریتانیا در سال ۲۰۱۱ بوده است. او روحیات خاص خود را دارد و از او به‌عنوان شخصی متمرد یاد می‌شود. او نیز منافع اقتصادی زیادی در عمان دارد.
۳. شهاب‌بن‌طارق‌بن‌تیمورآل‌سعید: شهاب در ۱۹۵۶ میلادی قدم در این دنیا نهاد. مادر او زن سوم طارق است. او مشاور سلطان قابوس و رییس شورای تحقیقات علمی عمان است. سمت قبلی او فرماندهی نیروی دریایی سلطنتی عمان تا سال ۲۰۰۴ بود. او در عمان فعالیت‌های اقتصادی زیادی دارد و فردی جاه‌طلب است. گفته می‌شود در گذشته در پاره‌ای از امور با سلطان قابوس اختلاف نظر داشته‌اند.
سه گزینه اخیر بیش از ۶۰ سال سن دارند و به همین دلیل برخی معتقدند که تا مرگ سلطان قابوس آنها نیز سال‌خورده می‌شوند و همین مساله موجب می‌شود که سلطان عمان سال‌خورده باشد و این مساله برای نخبگان سیاسی این کشور قابل قبول نیست.
۴. تیموربن‌اسعدبن‌طارق‌بن‌تیمورآل‌سعید: تیمور در سال ۱۹۸۱ به دنیا آمد و نوه عموی سلطان قابوس است. از او نیز به عنوان یکی گزینه‌های اصلی سلطنت عمان و حتی گزینه اصلی یاد می‌شود و اسناد ویکی‌لیکس نیز از او نام برده شده است. گفته می‌شود سلطان قابوس علاقه خاصی به او دارد. همسر تیمور را سلطان قابوس انتخاب کرد. همسر او سلمی‌بن‌ت‌مستهیل‌بن‌احمدالمعشنی است. پدر بزرگ همسر تیمور برادر مادر سلطان قابوس بود. در واقع سلطان قابوس نوه دایی خود را به عقد نوه عموی خود در آورد. مراسم ازدواج آنها در سال ۲۰۰۴ یکی از باشکوه‌ترین مراسم سال‌های اخیر عمان بود که مردم عمان برای آن افسانه‌هایی نیز ساخته‌اند. شخص سلطان در عروسی آنها حضور داشت. تیمور دبیر کل شورای تحقیقات علمی عمان است که ریاست آن را عمویش شهاب برعهده دارد. او چندین برنامه مهم در عمان را برگزار کرده و عضو هیات مدیره بانک ظفار، یکی از مهم‌ترین بانک‌های عمان است. او در رسانه‌ها حضور فعال دارد و شخصیت محبوبی بین عمانی‌ها دارد. او در اسکاتلند و انگلستان تحصیل کرده و دوره‌هایی را نیز در آمریکا گذرانده است. از آنجایی که تیمور جوان‌تر از پدر و عموهای خویش است و سلطان توجهات ویژه‌ای به او دارد، به احتمال زیاد نام او در پاکت‌های نامه نوشته شده و شاید مجلس خاندان سلطنتی او را به سلطنت انتخاب کنند.
۵. فهدبن‌محمودبن‌محمدبن‌ترکی آل‌سعید: فهد در سال ۱۹۴۴ متولد شد. پدر بزرگ پدر او با پدر بزرگ سلطان قابوس یعنی سلطان تیمور برادر بوده‌اند. اون نایب‌رییس کابینه است و ریاست ستاد مبارزه با قاچاق را برعهده دارد. البته شانس او برای این منصب کم است، چون از شاخه دیگری از خاندان حاکم آل‌بوسعید بوده و همسر او فرانسوی است و با این اوصاف فرزندان او طبق قانون اساسی عمان نمی‌توانند حاکم عمان باشند.
گزینه‌های دیگر: فهد فرزند پنجم تیمور (عموی سلطان) که در قید حیات است. ترکی‌بن‌محمود و فرزندش مروان، و فرزندان شهاب و هیثم نیز از گزینه‌های محتمل می‌باشند. عده‌ای از فرمانده مورد وثوق سلطان قابوس به نام النعمانی، که گفته می‌شود او خود باید جلسه سه روزه و مراسم گشودن نامه‌ها را برعهده بگیرد، نام می‌برند. حتی افرادی از یوسف‌بن‌علوی که دستیار سلطان در وزارت خارجه است، یاد می‌کنند (البته طبق قانون اساسی این دو گزینه نمی‌توانند سلطان شوند ولی به هر حال گمانه زنی می‌شود). هرچه که هست مکانیزم انتخاب سلطان آینده مشخص شده و ابهامات موجود در آن زمان مشخص می‌شود. هرچند که عده‌ای از جنگ قدرت خبر می‌دهند، ولی فعلاً اوضاع آرام است و نمود خارجی ندارد.
*دانشجوی دکتری مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران
دیدگاه