سیاستگذاری و نهادسازی بین‌المللی در حفاظت از ماهیان خاویاری دریای خزر

سعید خاوری نژاد(محقق و پژوهشگر):

تهدیدات پیش روی دریای خزر در زمینه منابع زیستی و آبزیان مختلف این دریا، موجب شد تا نه فقط کشورهای خزر بلکه سازمان‌های بین‌المللی به طرق گوناگون در صدد حفاظت از گونه‌های جانوری در معرض انقراض آن برآیند و هر یک در این زمینه سلسله اقداماتی کنند.

در این نوشتار، آبزیان خزر به دو گروه عمده ماهیان و فک خزری تقسیم می‌شوند و سیاست‌ها و برنامه‌های دنبال شده‌ای که در ادامه معرفی می‌شوند، بر همین اساس دسته‌بندی خواهند شد. در میان ماهیان نیز ماهیان خاویاری به علت ارزش بسیار بالای اقتصادی و همچنین در معرض انقراض بودن، اولویت اصلی بررسی خواهند بود.

در زمینه ماهیان، کشورهای حاشیه‌ای خزر در حالی برنامه‌های حفاظتی خود را دنبال می‌کنند که در عین حال ابعاد دیگری از فعالیت‌های صنعتی، کشاورزی و شهری آنان چالش‌های جدیدی برای زیستگاه‌های ماهیان خزر و همچنین سایر جانداران دریایی ایجاد می‌کند. مجموعه‌ای از طرح‌ها و تدابیر مختلف به‌منظور حفظ ماهیان دریای خزر در سطوح بین‌المللی، منطقه‌ای و داخلی، پیشنهاد، تصویب و اجراء شده است که در ادامه، شماری از مهم‌ترین آنان به‌طور مختصر معرفی می‌شوند.

اولین اقدامات در زمینه حفاظت از منابع زیستی دریای خزر توسط خود کشورهای منطقه صورت پذیرفت. اتحاد شوروی و ایران در سال ۱۹۴۰ (۱۳۱۹) [موافقتنامه بازرگانی و بحرپیمایی ۱۹۴۰] توافق کردند که صید ماهیان خاویاری فقط در رودخانه‌ها انجام شود (Abdolhay, 2004: 142). نمونه‌های دیگری از اقدامات آغازین این کشورها عبارت بود از اعمال محدودیت توسط اتحاد شوروی در دهه ۱۹۶۰ بر صید ماهیان خاویاری در دریا بنا به دلایل حفاظتی و معرفی کردن رودخانه‌ها به‌عنوان محل صید جایگزین، افزایش تکثیر مصنوعی، افزایش محدودیت فصل صید و سنگین‌تر کردن مجازات‌های صید غیر قانونی (Hamoonpad, 1999).

در موردی دیگر، قزاقستان [که در آن زمان جزو شوروی بود] در اواسط دهه ۱۹۷۰ منطقه ممنوعه‌ای برای صید ماهیان در شمال خزر تعیین کرد، اما در سال ۱۹۹۳ با تصویب فعالیت‌های زمین‌شناختی و استخراج مواد هیدروکربنی، این محدودیت از بین رفت (Abdolhay, 2004: 142) و اولویت به درآمدهای ناشی از توسعه صنعت نفت و گاز در خزر اختصاص یافت (در سال‌های ابتدایی حیات سیاسی این کشورهای تازه تأسیس که آگاهی زیست‌محیطی چندان در جوامع مدنی کشورهای منطقه تقویت نشده بود و درآمد حاصل از فروش منابع نفت و گاز و همچنین بهره‌برداری از ماهیان، به‌ویژه خاویاری، برای اقتصاد ضعیف این کشورها بسیار حیاتی بود، نمی شد انتظار زیادی از اقدامات آنان در خصوص افزایش استانداردهای حفاظت از محیط زیست داشت).

مدتی بعد، کمیته شیلات فدراسیون روسیه^[۱] در دهه ۱۹۹۰ برنامه بلند مدت حفاظت از تنوع زیستی ماهیان خاویاری را در دستور کار قرار داد (Abdolhay, 2004: 151) و در سال ۱۹۹۶ با تأیید مجدد کمیته شیلات روسیه و وزارت جهاد سازندگی وقت ایران [جهاد کشاورزی کنونی]، محدود کردن ماهیگیری به رودخانه‌ها ادامه یافت (Abdolhay, 2004: 142).

روسیه در سال ۱۹۹۲ اندکی پس از فروپاشی، «پیش نویس موافقتنامه‌ای با عنوان حفاظت و بهره‌برداری منابع‌ زنده‌ دریای خزر را تهیه و جهت بررسی و امضاء به سه کشور آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان‌ ارسال‌ کرد‌ تا در خرداد ۱۳۷۱ / ژوئن ۱۹۹۲ در تاشکند امضاء شود» اما به‌جهت پاره‌ای از مشکلات به نتیجه نرسید و بنابراین «روسیه پیشنهاد تشکیل کمیسیون منابع‌ زنده‌ آبزیان دریای خزر را مطرح کرد که در ۱۳۷۱ / دسامبر ۱۹۹۲ در آستاراخان [آستراخان] به تصویب رسید‌» و در حالی که در ابتدا چهار جمهوری سابق شوروی فقط عضو آن بودند، ایران از سال ۲۰۰۲ [۱۳۸۱] به عضویت درآمد و در کنار چهار کشور ساحلی دیگر خزر اهداف زیر را دنبال کرد: «هماهنگی و همکاری بین کشورهای عضو جهت حفاظت و بهره‌برداری پایدار از منابع زنده دریای خزر؛ همکاری‌های علمی و تبادل اطلاعات، همچنین انجام تحقیقات مشترک در زمینه ارزیابی ذخایر تاس‌ماهیان؛ تنظیم مقررات صید بر مبنای اصول علمی و یافته‌های تحقیقاتی [و همچنین] تعیین حد مجاز صید و سهمیه صید و صادرات ذخایر مشترک» (پورکاظمی، ۱۳۸۷: ۱۰ـ۹).

در اواخر دهه ۱۹۹۰ و به‌ویژه پس از آغاز هزاره جدید، نقش سازمان‌های بین‌المللی در حفاظت از محیط و منابع زیستی دریای خزر افزایش چشمگیری یافت. نهادی‌های بین‌المللی و یا منطقه‌ای مرتبط، بخش قابل توجهی از سیاست‌های خود را به کنترل تجارت ماهیان خاویاری در خزر معطوف کرده‌اند و گاه از طریق سهمیه‌بندی و گاه اعمال محدودیت‌های بیشتر و نظارت بر روند تجارت گوشت و خاویار این ماهیان، سعی در کنترل صید غیر مجاز و تجارت غیر قانونی این محصولات داشته‌اند. عمده فعالیت‌های بین‌المللی در زمینه ماهیان خاویاری در دریای خزر با عنایت به کنوانسیون‌ها و برنامه‌های مورد توافق کشورهای منطقه‌ای صورت پذیرفته است که در این میان، کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر (سایتس) و همچنین اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی، که برای تمرکز و هدایت بهتر فعالیت‌های خود در رابطه با حفاظت از ماهیان خاویاری، گروه تخصصی ماهیان خاویاری را تأسیس کرد، بخش اعظم ابتکار عمل در سطح جهانی را برای حفاظت از این گونه ارزشمند به‌عهده گرفته‌اند.

اما علاوه‌بر این دو، فعالیت‌های دیگری نیز در زمینه حفاظت از ماهیان خاویاری به‌ویژه در دریای خزر انجام شده است. به‌عنوان مثال می‌توان به‌طور مختصر به سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد^[۲] و همچنین انجمن جهانی حفاظت از ماهیان خاویاری^[۳] اشاره کرد. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد ضمن برگزار کردن جلسات کارشناسی در رابطه با پیوستن گونه‌های تجاری آبزیان به ضمایم کنوانسیون نظارت بر تجارت گونه‌های گیاهی در مه سال ۲۰۰۷ [خرداد ۱۳۸۶] در رم، به تجزیه و تحلیل روش ارزیابی ذخایر ماهیان خاویاری پرداخت و سه دسته از برنامه‌های خود را دنبال کرد: برنامه‌های کوتاه مدتی از قبیل «افزایش قابلیت‌ها و توانمندی مدیریت شیلاتی و تحقیقات آبزیان کشورهای عضو سازمان جهانی غذا و خواروبار [سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد م.] در حاشیه خزر»، برنامه‌های میان مدتی نظیر استوار کردن «اساس بهره‌برداری پایدار بر مبنای اجرایی کردن سیستم نظارت و ارزیابی ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر» و همچنین برنامه‌های بلند مدتی را از جمله «مشارکت در احیاء ماهیگیری تاس‌ماهیان دریای خزر از طریق معرفی مدیریت ماهیگیری پایدار و مسئولانه» (پورکاظمی، ۱۳۸۷: ۱۳ـ۱۲).

کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر

صید بی‌رویه و تجارت غیر قانونی ماهیان خاویاری در سطح جهانی پس از مدتی به یکی از چالش‌های جدی برای این گونه از جانوران تبدیل شد و از این‌رو شماری از سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی در صدد کنترل و حفاظت از آنان برآمدند. قرار گرفتن شمار زیادی از گونه‌های مختلف ماهیان خاویاری در فهرست‌های تحت حفاظت، به‌ویژه قرارگیری در ضمائم شماره یک و دو کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر (سایتس)، باعث شد که یکی از مهم‌ترین اقدامات بین‌المللی در زمینه حفاظت از جمعیت ماهیان خاویاری، کنترل صید و همچنین تدابیری برای تجارت قانونی آنان انجام شود. در سال ۱۹۸۹ چهار گونه خاویاری در ضمائم این کنوانسیون قرار گرفت (“CITES,” n.d.) تا این‌که تمام گونه‌های [باقی مانده] ماهیان خاویاری جهان در دهمین اجلاس کشورهای عضو کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر در کشور زیمبابوه، به پیشنهاد اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی و تصویب در کمیته جانوری کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر در سال ۱۹۹۷ به ضمائم کنوانسیون محلق شدند و این قوانین از سال ۱۹۹۸ (۱۳۷۸) جنبه اجرایی به‌خود گرفت (پورکاظمی، ۱۳۸۷: ۱۱).

به‌منظور حفاظت بیشتر از ماهیان خاویاری، تصمیم گرفته شد که تجارت این ماهیان مورد بررسی مستمر قرار گیرد و داده‌های مربوط به وضعیت زیستی، سطح صید و تجارت خاویار که توسط کشورها و متخصصان مستقل ارائه می‌شد به وسیله اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی و همچنین برنامه حفاظتی ترَفیک^[۴] (که خود برنامه مشترکی میان «اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی» و «صندوق جهانی حیات وحش برای طبیعت^[۵]» است) با همکاری گروه تخصصی ماهیان خاویاری آن اتحادیه، تجزیه و تحلیل شود که پس از مدتی، با پیشنهاد کمیته جانوری کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر، سلسله اقدامات و زمان‌بندی‌هایی برای ۱۱ کشور در نظر گرفته شد (“CITES,” n.d.).

می‌دانیم که دریای خزر که زمانی ۹۰ ـ ۸۰ درصد از خاویار جهان در آن تولید می‌شد، از مهم‌ترین زیستگاه‌های شمار زیادی از جمعیت ماهیان خاویاری در جهان است. منابع زیستی و ذخایر این دریا از این گونه قانونگذاری‌ها سود بسیاری می‌برند، اما تغییراتی در میزان درآمدهای عاید شده از صادرات گوشت و خاویار این ماهیان به ضرر کشورهای ساحلی قابل پیش‌بینی خواهد بود. به‌عنوان مثال فیض آبادی، غلام نژاد و رمضانی (۱۳۸۸) در تحقیقی تحت عنوان «بررسی عامل‌های موثر بر صادرات خاویار ایران» اعلام کردند که آمار صادرات ایران پس از اعمال سهمیه‌بندی و محدودیت‌های ناشی از آن در سال ۲۰۰۴، با ۳۷ درصد کاهش به ۳/۱۳ میلیون دلار رسید (۳)، اما آمارهای نزولی صید فقط نتیجه سهمیه‌ها نبود و کاهش ذخایر موجود در خزر پیش از آن آغاز شده بود؛ به‌طوری که بر اساس آمار ارائه شده در همین تحقیق، صادرات ایران در سال ۱۳۸۵ به کمتر از ۱۰ تن رسیده بود که میزانی کمتر از سهمیه لحاظ شده کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض برای ایران بود (۴). این امر، که به‌گفته محققان تا حدی از صید بی‌رویه کشورهای عضو کنوانسیون تأثیر می‌گرفت (۴)، بیانگر ضرورت تشدید اقدامات حفاظتی و کنترل و احیای جمعیت این ماهیان بود.

بررسی تجارت ماهیان خاویاری به امضای توافقنامه پاریس منجر شد که در نتیجه، برنامه‌های ارزیابی ذخایر منطقه‌ای و همچنین تعیین سهمیه برای آنان پیشنهاد شد و سپس در سال ۲۰۰۱ ارزیابی شیلاتی مشترکی توسط کشورهای منطقه خزر، با همکاری برنامه محیط زیست خزر و حمایت مالی چند نهاد دیگر شامل برنامه توسعه ملل متحد، تسهیلات جهانی محیط زیست و برنامه کمک فنی کمیسیون اروپا به کشورهای مستقل مشترک المنافع^[۶]، انجام شد تا وضعیت ذخایر در خزر ارزیابی شود (“CITES,” n.d.).

در سال ۲۰۰۱ یک برنامه عمل ۱۲ ماهه زیر نظر کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر (سایتس)، برای کنترل صید ماهیان خاویاری، مورد توافق چهار کشور آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان اجراء شد و در حالی که ایران برنامه حفاظتی مستقل خود را داشت، این چهار دولت موظف شدند که فقط ماهیانی که در فصل بهار سال ۲۰۰۱ صید کرده بودند را صادر کنند و در پایان همان سال توافق کردند که سیاستگذاری مشترکی برای مدیریت هماهنگ خاویار دریای خزر را اتخاذ و به‌اجراء بگذارند؛ از پلیس بین‌الملل^[۷] برای بررسی تجارت غیر قانونی ماهیان خاویاری کمک بگیرند؛ از دبیرخانه کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر (با هماهنگی پلیس بین‌الملل و سازمان جهانی گمرک^[۸]) درخواست کنند که درباره نیازمندی‌های مبارزه با صید و تجارت غیر مجاز تحقیق کند و همچنین بازرسی‌های میدانی کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر در اماکنی که در آن، به‌منظور مدیریت ماهیان خاویاری فعالیت می‌کنند را تسهیل کنند و قرار بر این شد که ناکامی در انجام موفقیت‌آمیز چنین اقداماتی، سهمیه صادرات ماهیان خاویاری کشور خاطی را در سال ۲۰۰۲ صفر کند (Reeve, 2002: 175).

در این راستا سه اقدامی که تا پیش از ۲۰ ژوئن سال ۲۰۰۲ انجام شد عبارت بود از تأسیس برنامه پیمایشی بلند مدت و نظام همکاری در مدیریت در سطح حوضه‌ای؛ اقدامات افزایش یافته برای مبارزه با ماهیگیری و تجارت غیر قانونی و قانونگذاری برای تجارت داخلی و در انتها، اجرای نظام برچسب‌زنی [تمبر زنی] خاویار و تمام محصولات پیشنهادی دیگر کمیته جانوری این کنوانسیون و در صورتی که انجام چنین اقداماتی در هر کشوری توسط دبیرخانه کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر تأیید نمی‌شد، واردات چهار گونه تعیین شده ماهی خاویاری به آن کشورها به حالت تعلیق درمی‌آمد (Reeve, 2002: 175-176).

سهمیه کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر برای صادرات خاویار ماهیان خاویاری کل کشورهای خزر (کیلوگرم) (“CITES authorizes 2004,” ۲۰۰۴; “CITES publishes quotas,” ۲۰۰۸; “Caspian States agree,” ۲۰۱۰; “Export quotas for,” ۲۰۱۵: ۳-۵; “Iran (Islamic Republic of),” ۲۰۱۷).

توضیحات: آمار سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۷ فقط به خاویار ماهیان پرورشی ایران منحصر می‌شود و سهمیه سایر کشورها نیز به علت عدم ارسال درخواست سهمیه خود به دبیرخانه سایتس، صفر در نظر گرفته شد. آمار مجموع سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۷ ایران، سهمیه ۱۰۰ کیلوگرم خاویار تاس‌ماهی سیبری^[۹] پرورشی را نیز شامل می‌شود.

گروه تخصصی ماهیان خاویاری اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی

از طرف دیگر، گروه تخصصی ماهیان خاویاری اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی که توسط کمیسیون ویژه بقاء^[۱۰] اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی تأسیس شد، شبکه‌ای جهانی متشکل از ۴۰ متخصص برجسته در زمینه ماهیان خاویاری است که در کنار سایر بخش‌های این اتحادیه از قبیل برنامه گونه‌ها^[۱۱] و برنامه حفاظتی ترفیک، در زمینه حفاظت و مصرف پایدار ماهیان خاویاری در سطح جهانی عمل می‌کند و اعضای آن از ۱۰ کشوری انتخاب می‌شود که بیشترین جمعیت این ماهیان را دارا هستند و به تهدیداتی که این گونه ماهیان ارزشمند را به‌خطر می‌اندازد پاسخ می‌دهند (“Sturgeon Specialist Group,” n.d.).

گروه تخصصی ماهیان خاویاری به دنبال بهبود وضعیت زیستی و مصرف ماهیان خاویاری از طریق احیای آن در طبیعت و همچنین تغییر بهتر در محیط زندگی آن از طریق طرح‌ریزی و اجرای اقداماتی حفاظتی مناسب است و به‌این منظور همکاری خود را با سایر بخش‌ها و نهادها مربوطه از قبیل اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی، کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر و همچنین برنامه محیط زیست خزر افزایش می‌دهد. خود این گروه نیز در زمینه ارزیابی وضعیت ماهیان خاویاری صاحب اختیار بوده و در واقع، به‌عنوان مقام و مرجع فهرست قرمز ماهیان خاویاری^[۱۲] عمل می‌کند که در این زمینه هر گونه ارزیابی درباره این ماهیان از دو طریق اعتبار می‌یابد و به فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی افزوده می‌شود: یا توسط اعضای گروه یا با تأیید ارزیابی‌های خارج از سازمان توسط دو نفر از اعضای مشخص شده توسط گروه (“Conservation,” n.d.).

در حال حاضر عمده فعالیت‌های انفرادی اعضای این گروه در سطح منطقه‌ای در آسیا توسط مؤسسه تحقیقات بین‌المللی تاس‌ماهیان دریای خزر واقع در استان گیلان انجام می‌شود (“Regional Activities,” n.d.).

اولین همایش گروه تخصصیان ماهی خاویاری با حضور ۴۰ متخصص و تاجر خاویار به‌منظور شناسایی اولویت‌ها و اقدامات برای حفاظت از ماهیان خاویاری، در مارس سال ۲۰۰۱ در مسکو برگزار شد (Pourkazemi, n.d.) و در آن، اولویت‌های خود برای حفاظت از ماهیان خاویاری خزر را به این شرح اعلام کرد: «مبارزه با صید غیر مجاز و تجارت غیرقانونی خاویار؛ احیای مناطق تخم‌ریزی طبیعی تاس‌ماهیان؛ انجام تحقیقات مشترک ارزیابی ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر؛ بهبود و ارتقاء بازسازی ذخایر و توسعه آبزی‌پروری تاس‌ماهیان و افزایش همکاری‌ها و ارتباطات منطقه‌ای، بین‌المللی در زمینه مدیریت شیلاتی خزر» (پورکاظمی، ۱۳۸۷: ۱۴).

همایش دوم این گروه در ماه ژوئیه همان سال در اشکوش^[۱۳] (در ایالت ویسکانسین^[۱۴]) در ایالات متحده به تأسیس پنج کمیته فرعی بررسی ذخایر و بازسازی ذخایر، شناسایی و نمونه‌های ژنتیک، پرورش، سایتس (کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر) و تجارت خاویاری و همچنین بوم‌شناسی و محیط زیست منجر شد که با توجه به خط‌مشی فعلی و برنامه‌های آتی، در آینده اقداماتی از این قبیل را دنبال خواهند کرد: ارزیابی تأثیرات مدیریت محلی محل سکونت ماهیان خاویاری بر حفاظت از این ماهیان، اقدامات جهت بازسازی ذخایر و ارزیابی هزینه و فایده پرورش؛ ایجاد مجموعه مرجع استانداردی برای شناسایی تمام گونه‌های خاویاری؛ ایجاد بانک ژنی به‌منظور حفاظت از تنوع زیستی ماهیان خاویاری و همچنین برنامه‌های دیگری از قبیل ایجاد برنامه‌های عمل منطقه‌ای ویژه هر یک از گونه‌ها (Pourkazemi, n.d.).

نگاهی آینده‌نگر در زمینه بازسازی ذخایر خاویاری در خزر و بهبود وضع زیستی و محیط زیست این جانوران مستلزم همکاری منسجم و فشرده بخش‌های متعدد دولتی و غیر دولتی در پنج کشور خزر به‌همراه حمایت‌های جهانی سازمان‌های مسئول خواهد بود. اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی پیشنهاد می‌کند که به‌منظور پیشبرد اهداف تعیین شده برای حفاظت از گونه‌های خاویاری اقداماتی از این دست انجام شود: ابداع روش‌شناسی استاندارد شده برای ارزیابی ذخایر و کارایی برنامه‌های بازسازی ذخایر؛ ابداع فهرست‌های موجودی بازار به‌منظور امکان‌پذیر کردن کنترل مؤثر بر بازارهای داخلی خاویار و گوشت این ماهیان؛ همکاری برای تأسیس واحدهای فرامرزی مقابله با شکار غیر قانونی؛ ایجاد بانک‌های اطلاعاتی محتوی نمونه‌های مرجع بافتی^[۱۵] از تمام گونه‌های ماهیان خاویاری به‌منظور تعیین قانونی بودن صادرات و همچنین فعالیت بیشتر برای گسترش نظام برچسب‌زنی فراگیر محصولات خاویاری که به‌طور محلی تولید می‌شوند یا از نو صادر^[۱۶] می‌شوند (“CITES,” n.d.).

منابع

پورکاظمی، م. (۱۳۸۷). منابع زنده دریای خزر و کنوانسیون محیط زیست. مطالعات اوراسیای مرکزی، (۱)، ۲۰ـ۱.

فیض آبادی، ی.، غلام نژاد، م.، و رمضانی، م. (۱۳۸۸). بررسی عامل‌های موثر بر صادرات خاویار ایران. تحقیقات اقتصاد کشاورزی، ۱(۱)، ۱۶ـ۱.

Abdolhay, H. (2004). Sturgeon stocking programme in the Caspian Sea with emphasis on Iran. In D. M. Bratley, & K. M. Leber (Eds.), Marine Ranching (pp. 133-170). Rome, Italy: Food and Agriculture Organization of the United Nations. Retrieved from http://www.fao.org/3/a-y4783e/y4783e06.pdf

Caspian States agree on quotas for wild caviar. (2010, July 23). CITES national export quotas. Retrieved from https://cites.org/eng/news/pr/2010/20100723_caviar.shtml

CITES. (n.d.). International Union for Conservation of Nature. Retrieved from https://www.iucn.org/ssc-groups/fishes/sturgeon-specialist-group/about-us/cites

CITES authorizes 2004 export quotas for Caspian Sea caviar. (2004, October 08). CITES national export quotas. Retrieved from https://cites.org/eng/news/pr/2004/041008_caviar_quota.shtml

CITES publishes quotas for wild caviar from the Caspian Sea. (2008, March 03). CITES national export quotas. Retrieved from https://cites.org/eng/news/pr/2008/080303_caviar.shtml

Conservation. (n.d.). International Union for Conservation of Nature. Retrieved from https://www.iucn.org/ssc-groups/fishes/sturgeon-specialist-group/about-us/conservation

Export quotas for sturgeons and paddlefish for the period 1 March 2015 – 29 February 2016. (2015, April 15). CITES national export quotas. Retrieved from https://cites.org/sites/default/files/common/quotas/2015/SturgeonQuotas2015.pdf

Hamoonpad. (1999). Exploiting from Caspian Sea by littoral country. Tehran: Iranian Fisheries Research Organisation.

Iran (Islamic Republic of). (2017, July 03). CITES national export quotas. Retrieved from https://cites.org/eng/resources/quotas/index.php

Pourkazemi, M. (n.d.). About Us. International Union for Conservation of Nature. Retrieved from https://www.iucn.org/ssc-groups/fishes/sturgeon-specialist-group/about-us

Reeve, R. (2002). Policing International Trade in Endangered Species: The CITES Treaty and Compliance (1st ed.). London: Routledge.

Regional Activities. (n.d.). International Union for Conservation of Nature. Retrieved from https://www.iucn.org/ssc-groups/fishes/sturgeon-specialist-group/about-us/regional-activities

Sturgeon Specialist Group. (n.d.). International Union for Conservation of Nature. Retrieved from https://www.iucn.org/ssc-groups/fishes/sturgeon-specialist-group

[۱]– Russian Federation Committee of Fisheries (Goskomrybolovstvo)

[۲]– Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO)

[۳]– World Sturgeon Conservation Society (WSCS)

[۴]– TRAFFIC

[۵]– World Wide Fund for Nature (FFW)

[۶]– Technical Assistance to the Commonwealth of Independent States (TACIS)

[۷]– International Police Organization: Interpol

[۸]– World organization of Customs

[۹]– Acipenser Baerii (Siberian sturgeon)

[۱۰]– Species Survival Commission

[۱۱]– Species Programme

[۱۲]– Sturgeon Red List Authority (RLA)

[۱۳]– Oshkosk

[۱۴]– Wisconsin

[۱۵]– reference tissue samples

[۱۶]– re-export