عمارت «خواجه آوادیس» رشت پارکینگ شد/ خبری از مرمت نیست

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا ،به نقل از مهر ،عمارت«خواجه آوادیس»رشت یادگاری از دوره ناصری که علاوه بر معماری بی نظیر، بخشی از تاریخ و هویت این شهر محسوب می شود، پس از گذشت ۹سال از ثبت ملی، نه مرمت شده و نه به طور صحیح حفاظت می شود.

 عمارت «خواجه آوادیس» یکی از زیباترین بناهای به جا مانده از دوره ناصری در رشت، اگر چه در سال ۸۶ و با قید فوریت و ضرورت برای جلوگیری از تخریب به ثبت ملی رسید اما این روزها رنج نامهربانی های مسئولان بر پیکره این بنا زخمه زده و گنج به جا مانده از گذشتگان را در معرض تخریب و نابودی قرار داده است.

داستان عمارت میراثی، پارکینگ و ارشاد

نیمی از عمارت «خواجه آوادیس» که یک سال پیش از ترور ناصرالدین شاه ساخته شده، در سال ۱۳۸۶ به منظور ساخت پارکینگ توسط اداره ارشاد رشت تخریب شد. هرچند سازمان میراث فرهنگی با ثبت بنا در اواخر همان سال از تخریب کامل بنا ممانعت ایجاد کرد ولی امروز و بعد از گذشت ۹ سال، باقی مانده عمارت نه تنها مرمت نشده بلکه ریزش برف و باران و نفوذرطوبت روز به روز پایه های این عمارت زیبا را سست تر کرده و غم انگیز تر آنکه به دلیل بی توجهی به حفاظت از آن، مورد سوء استفاده برخی افراد سودجو قرار گرفته و سوراخ هایی که به امید دست پیدا کردن به گنج ها احتمالی موجود در این بنا در دیوارهای آن ایجاد شده، بر رنج این عمارت تاریخی افزوده است.

سال ۱۳۸۶ اداره ارشاد رشت، عمارت «آوادیس» را در محله استادسرا خریداری و قصد داشت تا با تخریب کامل بنا پارکینگ بسازد. غافل از اینکه این عمارت به جز آنکه به لحاظ معماری بی نظیر است، شخصیت های تاریخ سازی را نیز در خود پرورانده است.

با انتقاد برخی رسانه ها، سازمان میراث فرهنگی گیلان به داد عمارت آوادیس رسید و در حالی که نیمی از آن به طور کامل تخریب شده بود، به منظور ثبت اضطراری، پرونده ساختمان را در  نیمه اسفند۱۳۸۶ به تهران ارسال کرد. در نهایت این عمارت در۲۶ اسفند ۸۶ و به شماره ۲۲۲۳۷ در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسید

گچبری های نفیس و پنجره های ارسی

گشتی در میراث «خواجه آوادیس» عمق فاجعه را بعد از ۹سال  نشان می دهد. زمانی که اداره ارشاد بخشی از این عمارت را تخریب کرد، تعدادی از درها و پنجره های ارسی را از پایه دیوار جدا و در گوشه حیاط گذاشت. همان زمان میراث فرهنگی طی نامه ای از ارشاد خواسته بود تا لااقل برای جلوگیری از نفوذ رطوبت، درهای نفیس را به مکان سر بسته منتقل کند اما حالا نه تنها درها به جای اصلی خود برنگشته که حتی در فضای عمارت نیز دیده نمی شود.

حریم این عمارت میراثی، همچنان به عنوان پارکینگ اداره ارشاد رشت مورد استفاده قرار می گیرد و آب حاصله از فعالیت کولرهای اسپیلت این اداره، بر پیکر بی جان میراث «خواجه آوادیس» می ریزد و با توجه به از بین رفتن پوشش سفالی بخشی از بنا، عمق تخریب ناشی از رطوبت و باران ۹ ساله به پی و بنای عمارت نیمه مخروبه کاملا مشهود است.

با این وجود، هنوز زیبایی های این عمارت چشمگیر است. بنای اصلی از آجر ساخته شده و دارای دو اشکوبه است، گچ بری های نفیس روی دیوارها، گره چینی های بکار رفته در ارسی ها و درب های طاقی شکل و شیشه های رنگی، تزیینات سرستونها و سرشیرها و جان پناه ایوان، نقاشی های دیواری که زیر پوشش گچی خودنمایی می کند و شومینه ای که به سردی گراییده است.

تاجر ابریشمی که اموالش را وقف کرد

«خواجه آوادیس» بخشی از هویت تاریخی رشت است. تاجر ابریشمی که بعد از حمله مهاجمان ترک به ارامنه، (در زمان نهضت جنگل) خانه اش پناهگاه آسیب دیدگان بود و بعدها از سالن نمایش مدرسه ای که وی ساخته بود، تئاتردر رشت و گیلان رواج یافت.

پژوهشگر تاریخ رشت درباره اولین مالک این بنا  می گوید: خواجه آودیس اصالتا از ارامنه اصفهان بود که به رشت مهاجرت کرده و در این شهر مشغول تجارت ابریشم و نوغان بود. وی در سال ۱۸۹۵میلادی یعنی یک سال قبل از ترور ناصرالدین شاه این عمارت را ساخت.

روبرت واهانیان تبریز ادامه می دهد: ملک بزرگ خواجه آوادیس تقریبا قسمت اعظم دو طرف خیابان سعدی فعلی را در برمی گرفت. ۱۰ روز بعد از خروج میرزا کوچک خان از رشت و کودتای بلوشیک ها (تابستان ۱۲۹۹ش)،   بازار رشت به آتش کشیده شد و کل بازار، مدرسه و کلیسای ارامنه – که در بازار بود-سوخت.

وی می افزاید: در این شرایط بود که خواجه آوادیس بلافاصله در زمین خودش و به یاد پسرش «مگردیچ» – که فوت شده بود- مدرسه جدیدی ساخت. خواجه آوادیس همچنین وصیت کرده بود که املاک دیگرش نیز به شورای مدرسه برسد. ولی با فوت خواجه آوادیس، وراث خانه فعلی را در سال ۱۹۰۵ میلادی به «آوانس آوانسیان» می فروشند.

عمارتی که به آوانسیان معروف شد

این پژوهشگر تاریخ رشت تصریح می کند: «آوانس» پدر «آرتاشس آوانسیان» بود که در جوانی به نهضت جنگل پیوست و بعدها از اعضای اصلی گروه ۵۳ نفر شد. «آوانس» صاحب شرکت ارابه‌رانی بود و بین رشت و تهران و دیگر شهرهای ایران ارابه‌رانی می‌کرد. بعدها این عمارت به «طاطاووس ینوک آوانسیان»، از مهاجران قره داغ ارسباران به رشت فروخته می‌شود. طاطاووس این ملک را به اسم دو پسر خود می‌کند. یکی از پسرها به نام آرتدوش، همراه مرحوم آرسن میناسیان از خیران معروف رشت بودند. «آرتوش آوانسیان» آخرین فرد مالک این خانه بود که در سال ۱۳۸۵ خانه را به اداره ارشاد رشت می فروشد.

بنایی با معماری ایرانی – اروپایی

یک مهندس معمار، درباره ویژگی های معماری عمارت خواجه آوادیس می گوید: کمتر خانه‌ای در گیلان با چنین قدمت و معماری یافت می‌شود و چون محل زندگی چند چهره تاریخی بوده، حفظ آن ضروری است.

مسعود حقانی درباره ویژگی های معماری این عمارت توضیح می دهد: در بررسی اولیه خانه‌های شهری رشت می‌توان ترکیب سه‌گانه‌ای را به صورت یک بخش اصلی در وسط و دو بال جانبی در تمامی پلان‌ها مشاهده کرد. بدین ترتیب که در قسمت میانی، تالار یا سه دری و در مواردی ایوان قرار گرفته است.

وی می افزاید: در حقیقت این خانه همچون بعضی از خانه‌های بومی دارای دو لایه متفاوت، شامل لایه سرتاسری ایوان و لایه اطاق‌ها است. چیزی که به ندرت در معماری شهری سایر مناطق دیده می‌شود.

از نکات بارز دیگر این ساختمان، حالت سقف و پوشش سفالی و یا شیروانی است که در برگیرنده تمام حجم بنا است. پیش آمدگی سقف نیز سبب شده تا این اتصال با جزئیات بیشتری مطرح شود. عمارت بنا بر کتیبه موجود در خانه،   در سال ۱۸۹۵ میلادی ساخته شده است.

حقانی در تشریح مشخصات پلان توضیح می دهد: ساختمان در دو طبقه احداث شده، طبقه همکف که مانند زیر زمین است، به عنوان محل پرورش نوغان مورد استفاده قرار می گرفته و طبقه بعدی به وسیله چند پله به ایوان بالا متصل شده و محل استقرار ساکنان خانه بوده است. این طبقه نیز با سه پله، سه اتاق را در نیم طبقه‌ای قرار می‌دهد. پلان دارای طرح هندسی منظم و به صورت گسترده و باز و طویل و باریک طراحی شده تا حداکثر استفاده از وزش باد در ایجاد تهویه طبیعی و دفع رطوبت صورت گیرد.

وی بر تأثیرات معماری اروپایی بر این بنا به دلیل تبادلات تجاری رشت با اروپا تأکید داشته و می گوید: معماری عمارت آوادیس تلفیقی از معماری بومی و اروپایی در بناهای شهری است. استفاده از بازشوهای فراوان در نما، استفاده از شیشه‌بندها در ایوان‌ها، به ویژه در سمتی که باران‌خور است، درنظر گرفتن اصل تقارن و ترجیح محور و تأکید به آن و تکرار ریتم‌های معین و وجود ایوان‌های سراسری از مهمترین ویژگی های این بنای فاخر است.

این مهندس معمار درمورد تزیینات داخلی بنا یادآور می شود: بیشتر خانه با گچ بری های فراوان آراسته شده و دارای نقوشی از گل و گلدان و پرندگان تزیینی است. تالار شاه‌نشین، دارای یک شومینه و پنجره ارسی با شیشه‌های رنگی است و شمای خاصی به معماری خانه می‌دهد. تمامی کفپوش آن تخته کوبی و در قسمت ایوان دارای نرده و ستون‌هایی چوبی است. انتهای ستون‌ها به کله شیری متصل شده‌اند که همگی به زیبایی با رنگ آبی طراحی گشته‌اند.

حقانی ادامه می دهد: بنا دارای هفت تیپ در و سه تیپ پنجره است. اتاق‌ها طاقچه‌هایی دارد که بالای همگی تزیینات گچبری‌ خودنمایی کرده و سقف ساختمان نیز سفالپوش به رنگ قرمز است. این بنا نیز مانند بسیاری از معماری های گیلان، در قسمت پایین دیواره‌ها، دارای گربه‌رو بوده و این گربه‌روها خود نیز دارای تزیینات متأثر از کل گچبری‌های ساختمان است.

بنایی میراثی بدون محدوده حریم

۹ سال از ثبت این بنای دوره ناصری می گذرد و اداره ارشاد به عنوان مالک و اداره میراث به عنوان متولی حفظ بناهای میراثی، هنوز نتوانسته اند این بنا را مرمت کرده و تغییر کاربری دهند.

همچنین با اینکه اداره ارشاد تاکید دارد که در حفظ بنا کوتاهی نکرده اما، یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی ادعا دارد، بخش هایی از عمارت در سال های اخیر توسط برخی افراد سود جو به قصد یافتن گنجینه از خانه یک تاجر ابریشم سوراخ شده اس.

بازدید از خانه آوانسیان بدون هماهنگی با حراست اداره ارشاد امکان پذیر نیست ولی به نظر می رسد بنای میراثی که با وجود تاکید میراث، محدوده حریمی برای آن تعریف نشده و کاربری پارکینگی دارد، خیلی هم حفاظت شده نیست. آن هم  پارکینگی که درب آن به محله استادسرا باز می شود، نه محور سعدی.

افزون بر آن، درب فرعی سالن آمفی تئاتر ارشاد – که به حیاط خواجه آوادیس باز می شود- امکان تردد غیر کارکنان و افراد خارج از هماهنگی با حراست را هم در زمان اجرای برنامه های سالن، فراهم می کند.

اداره ارشاد در حفاظت از بنا کوتاهی نکرده است

مدیر ارشاد شهرستان رشت، درباره حفاظت از این بنای تاریخی می گوید: اداره ارشاد نهایت دقت را در حفاظت از این بنای میراثی دارد. این بنای فاخر همواره مورد توجه دانشجویان معماری بوده و مرتب از دانشگاه گیلان برای بازدید بنا می آیند ولی تمامی بازدیدها با مجوز کتبی و حضور یکی از نیروهای حراست این اداره صورت می گیرد.

محمد حسن پور تاکید می کند: در بخش میراثی بنا، دوربین حفاظتی نصب شده و  امکان ندارد تخریبی  از سوی افراد سود جو صورت گرفته باشد.

با اینکه عمارت خواجه آوادیس، در تملک اداره ارشاد است ولی، مسئولان ارشاد مرمت این بنا را وظیفه میراث فرهنگی می دانند و بنا به گفته پاک نیا، معاونت فنی اداره کل ارشاد، وظیفه تامین اعتبار و مرمت یک بنای ثبت شده، وظیفه سازمان میراث فرهنگی است.

با این حال رئیس اداره ارشاد شهرستان رشت، نظر دیگری داشته و تایید می کند که وقتی بنایی ملک ارگانی مشخص است، بودجه مرمت و تغییر کاربری را نیز باید تأمین کند.

با این حال تلاش  برای دریافت پاسخ مناسب از سوی معاونت اداری- مالی اداره کل ارشاد مبنی بر تخصیص اعتبار مرمت تا زمان نگارش این گزارش بی نتیجه ماند.

مرمت بخش هایی از بنا با اعتبار میراث فرهنگی

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی گیلان درباره عمارت آوادیس می گوید: خوشبختانه میراث فرهنگی توانست عمارت خواجه آوادیس را قبل از تخریب کامل توسط ارشاد، به صورت فوری در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت برساند.

محمدرضا باقریان می افزاید: هرچند پلان اصلی این بنا به شکل L بود و اداره ارشاد بخشی از آن را تخریب کرد ولی خوشبختانه توانستیم  مانع تخریب کامل این بنا شویم.

وی با اشاره به اعتبارات محدود سازمان میراث فرهنگی می افزاید: با وجود تعدد بناهایی که نیاز به مرمت دارند، میراث توانست چند سال پیش اعتباری را برای مرمت بخشی از بنا تخصیص دهد.

باقریان ادامه می دهد: مرمت سربندی و دامنه سرشیرها انجام شده و همچنین توانستیم بخشی از تخته پوش های کف بنا را هم تعویض کنیم ولی برای داخل فضا اعتباری نداشتیم و مرمت کف و پنجره ها و گچ بری ها همچنان نیازمند تأمین اعتبار است.

معاون میراث فرهنگی گیلان تاکید می کند: اگرچه این عمارت به لحاظ معماری از نادرترین بناهای شهری گیلان است ولی تاکنون نشست مشترکی با اداره کل ارشاد به منظور تامین اعتبار و همکاری دو جانبه برای مرمت از سوی  میراث صورت نگرفته است.

وی تصریح می کند: آثار تاریخی هویت و شناسنامه ما هستند بنابراین همه باید دست به دست دهیم و مانع تخریب آنها شویم.

بنایی که خواجه آوادیس وقف کرد، سرنوشت تلخی یافت. اما اگر  از سوی متولیان فرهنگی با اعتبارهای ملی که دارند همتی باشد؛ این بنا می تواند به عنوان بخشی از تاریخ رشت باقی بماند.