به بهانه روز مسجد؛ معرفی باشکوه ترین مساجد تاریخی گیلان+ تصاویر

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا نامگذاری ۳۱ مرداد به‌عنوان روز جهانی مسجد فرصت خوبی است تا مساجد تاریخی گیلان را به‌عنوان یکی از پتانسیل‌های گردشگری بشناسیم.

مهری شیرمحمدی در شبستان نوشت:  lمسجد دو محرابه حاج سمیع در محله ساغریسازان، مسجدی با چوب‌های روسی در محله بادی‌اله رشت، مسجد دوره سلجوقی در جنگل‌های دیناچال، مسجد شیرخان در ییلاق آق اولر تالش، مسجد آکل کمسار در شفت و مسجد تاریخی تمیجان تنها برخی از نمونه‌های مساجد تاریخی در گیلان است.

در ییلاق آق اولر در ابتدای روستای آق اولر در ییلاقات تالش، مسجد و حسینیه‌ای قرار دارد که به «مسجد شیرخان» معروف است. این بنای دو طبقه با دیوارهای کاهگلی و تیرک‌های چوبی نزدیک رودخانه و پل جاده اصلی قرار دارد.

معماری بنا دو اشکوبه و دارای تالار باریکی در جلو است و مصالح آن با کاه‌گل و خشت خام ساخته شده و روی آن را با گل سفید پوشانیده‌اند. در بالای پنجره‌های طبقه دوم، قرنیس‌های تکرارشونده گچی قرار دارد که بخش زیادی از آن فروریخته است.

طبقه نخست به‌عنوان انبار کاربرد داشته و طبقه دوم با داشتن دو سالن بزرگ و یک بالکن کشیده سرتاسری برای برگزاری مراسم‌های مذهبی زنانه و مردانه استفاده می‌شد.

درب مسجد در منتها علیه ضلع جنوبی قرار دارد. سقف مسجد لمبه‌کوبی است و داخل مسجد با طاقچه‌های هلالی ساده تزیین شده است. بخاری هیزمی قدیمی، منبر چهارپایه چوبی با پایه‌های بلند فیروزه‌ای رنگ و وجود چند تشت بزرگ مسی نشانگر برگزاری آیین تشت‌گذاری در عزاداری‌های دهه محرم است.

به گفته اهالی، این بنا ابتدا مسکونی و متعلق به فردی بنام «شیرخان» از منسوبان «نصرالسلطنه سردار امجد»، خان تالش بود که چون فرزندی نداشت، ملک خود را وقف مسجد و حسینیه کرد. مسجد شیرخان، تحت عنوان مسجد آق اولر به شماره ۳۳۶۶ و در تاریخ ۲۵/۱۲/۱۳۷۹، در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسیده است.

*اسبییه مزگت، قدیمی‌ترین مسجد بجامانده از اوایل دوره اسلامی

«ایسبییه مزگت» یا «ایسپیه مزگت» در زبان تالشی به معنی مسجد سفیدرنگ است. این مسجد تاریخی در اوایل دوره اسلامی و به گفته باستان‌شناسان در دوره سلجوقی ساخته شده است. بقایای این مسجد تاریخی که گفته می‌شود در اثر سیلاب رودخانه «دیناچال» تخریب شده است، بین رضوانشهر و شهر هشت‌پر تالش و در میان پارک جنگلی دکتر رستگار قرار دارد.

یک کیلومتر که از جاده اصلی بسمت جنگل می‌روید، کتیبه سنگی سفیدی مشخصات مسجد را نوشته و قدمت بنا را معرفی کرده است. آنچه از مسجد بجا مانده، بنایی است با چند طاق ضربی و ستون‌های عظیم که تنها ورودی یک ضلع باقی مانده است.

افزون بر آن، تزیینات گیاهی و نقوش دیوارها و سرستون‌ها هنوز سالم مانده و تنها مسجد گیلان است که مزین به خط کوفی است. بر دیواره شمالی کتیبه‌ای به خط کوفی مشتمل بر آیه قرآن «لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین » خوانش می‌شود.

این بنا توسط سازمان میراث فرهنگی گیلان در تاریخ ۱۶/۷/۱۳۷۹ و به شماره ۲۷۹۶ در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسیده است.

* مسجدی تاریخی اما ثبت ملی نشده

مسجد تاریخی روستای تمیجان روستای تمیجان در شرق گیلان، واقع در شهرستان رودسر، در گذشته بسیار بزرگ بوده و یکی از مراکز حکومتی امیران محلی شرق یعنی «کیائیان» بوده است.

وجود بزرگ‌ترین پل خشتی گیلان در این روستا، بقایای ضرابخانه و یک مسجد بزرگ نزدیک به پل خشتی بیانگر قدمت و آبادانی تمیجان در گذشته است.

گفته می‌شود، آبادانی منطقه تمیجان در زمان حضور قدرتمند «میرزا علی کیا» بوده است. سال ۱۸۳۹ میلادی که لنگرود ضمیمه رانکوه شد، مرکزیت رانکوه به لنگرود منتقل و از آن زمان تمیجان شکوه گذشته خود را از دست داد. البته ویرانی تمیجان در زلزله ۸۹۰ هجری و ویرانی رانکوه در اثر حمله سلطان «حسام الدین فومنی» در سال‌های ۹۰۸ و ۹۱۰ و ۹۱۴، آبادانی تمیجان بزرگ را از بین برد و با سقوط سلاطین کیایی در سال ۱۰۰۰ هجری، تمیجان رو به انحطاط رفت.

نزدیک به بقعه دوبرادران تمیجان، پل خشتی بزرگی به طول ۶۰ متر وجود دارد. درست روبروی پل، مسجد بزرگ تمیجان قرار دارد که دکتر منوچهر ستوده در کتاب خود ویژگی‌های آن را ذکر کرده است. وی که دهه ۴۰ از این بنا دیدن کرده، بقایای مناره مسجد را هم دیده که امروزه اثری از آن بجا نمانده است.

مسجد اکنون مرمت شده و کرسی آن به ارتفاع حدود یک متر سیمان کاری شده است. ولی معماری بومی مسجد تقریبا دست نخورده باقی مانده است. متاسفانه این مسجد ثبت ملی نشده است.

*مسجد ۳۰۰ساله آکُل کُمسار در شهرستان شفت

«مسجد آکُل» یا مسجد ولی عصر در روستای کمسار در شهرستان شفت، یکی از مساجد تاریخی گیلان با قدمت بیش از ۳۰۰سال است. مسجد دو سال پیش به شماره۳۱۷۹۱ در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شده است.

کمسار در گذشته محل اقامت خان‌های شفت بود و به‌همین دلیل برخی از بناهای عام‌المنفعه در این منطقه از سوی خان‌های منطقه ساخته شده است.

به گفته اهالی، مسجد کمسار نیز چندین بار مرمت شده و اساسی‌ترین مرمت آن به سال ۱۳۲۱ بود که سقف مسجد فرو می‌ریزد و «یحیی خان» با قطع و فروش درختان تنومند آزاد اطراف مسجد، آن را مرمت می‌کند.

کرسی مسجد ۱۷۰ سانتی متر از کف ارتفاع دارد و به کمک راه پله‌هایی که در دو گوشه ایوان جنوبی واقع است، امکان دسترسی به داخل میسر می‌شود.

تعداد ستون‌های ایوان ۲۰ عدد است که سقف سفال سر بنا را نگاه می‌دارد. در نمای جنوبی ۶ عدد طاق‌نما به همراه ۲ در ورودی قرار دارد. چهار عدد از طاق‌نماها به یک شکل و یکی از آن‌ها به شکلی دیگر و در وسط دیوار طاق نمایی با تزئینات زیبای گچ‌بری قرار دارد.

نمای ضلع شمالی مسجد آجری است و متأسفانه به‌شدت آسیب دیده است.

مسجد در گذشته تلار بزرگی داشت و بر ایوان، کتیبه‌های گچی قوسی داشته که بعد از مرمت از بین می‌رود و تنها یکی از آنها باقی مانده است.

داخل مسجد نیز کتیبه‌های گچی حاوی آیات قرآن داشته که در سال‌های اخیر روی آن را گچ کشیده‌اند. قدمت این مسجد به گفته برخی از مطلعین کمسار، به بیش از ۳۰۰ سال می‌رسد و در گذشته دارای بخش تابستانی و زمستانی بود.

قسمت تابستانی این مسجد، حدود ۵۰سال قبل تخریب و قسمت زمستانی آن هنوز پابرجاست و مراسم مذهبی در آن برقرار می‌شود. افراد کهنسال منطقه می‌گویند که قسمت تابستانی این مسجد دارای ایوان بزرگ و قسمت زمستانی آن دارای سالنی بزرگ بوده و دیوارهای بیرونی و روبه قبله آن، به گفته مطلعین آراسته به آیات قرآنی و دارای نقوش اسلامی بوده است.

از نکته‌های جالب توجه، ساخت بخش‌هایی از فیلم میرزا کوچک جنگلی در این مسجد است که با ایجاد تغییراتی مسجد را به شکل بقعه درست کردند.

*مسجد ۲ محرابه حاج سمیع رشتی

مسجد حاج سمیع رشتی، تنها مسجد ۲ محرابه گیلان است که در دوره قاجار و در محله ساغریسازان رشت ساخته شده است.

این مسجد به نام «حاج حاکم نصیر رشتی» به شماره ۹۳۸۲ و در تاریخ ۱۴/۵/۱۳۸۲ در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شده است.

بر اساس مدارک سازمان میراث فرهنگی گیلان، این مسجد توسط «حاج حاکم نصیر رشتی» در اواخر دوره قاجار احداث شده و پس از فوتِ حاج حاکم، مسئولت اداره مسجد به خاندان سمیعی می‌رسد و بعد از آن به «مسجد حاج سمیع» معروف می‌شود.

این مسجد با معماری بومی گیلان و کاشی‌کاری‌های دوره قاجاری در ستون‌های هشت ضلعی و چهارضلعی داخل شبستان و وجود دو محراب در نوع خود بی‌نظیر است.

سقف مسجد قبلا سفال‌پوش بود. متاسفانه بعد از مرمت‌های اخیر، سفال‌ها بازگردانده نشده است.

مسجد ۳در ورودی دارد،۲ در ضلع شمالی یکی مخصوص ورود بانوان است و دیگری ورودی وضوخانه که به صحن اصلی مسجد باز می‌شود. بخشی از مسجد حاج سمیع دو طبقه ساخته شده است. بالای سر در ورودی شرقی، یک اتاقک با راه‌پله آهنی است، که به گفته هیات امنا این نیم طبقه، دفتر مسجد و آبدارخانه است.

*مسجد بادی الله در محله زاهدان رشت

در قدیمی‌ترین نقشه شهر رشت -که در زمان ناصرالدین شاه کشیده شده است- رشت هفت محله داشت که یکی از آنها «محله زاهدان» بود. این محله، ۱۲ ناحیه داشت و گذر بادی‌الله از جمله محله‌های زاهدان بود که مسجد منحصر به‌فردی داشت.

متأسفانه با احداث خیابان مطهری بخشی از حیاط مسجد بادی‌الله از بین می‌رود. افرادی که به خیابان مطهری رشت رفته‌اند، حتما در ابتدای گذر بادی‌الله مسجد سفیدرنگ با مناره کوتاه و مخروطی شکل مسجد را دیده‌اند.

البته «فریدون نوزاد» در یادداشت‌های خود در مورد تاریخچه محلات اشاره دارد که این محله در اصل «وادی الله» بوده و واژه «وادی» یا محلِ گذر، بعدها تبدیل به بادی الله شده است. اهالی معتقدند بنیانگذار مسجد، مرحوم «بدیع‌الله» بوده که قبر وی در قسمت شمالی شبستان مسجد قرار دارد.

اما سنت دفن پیشنماز مسجد در دیگر مسجدهای تاریخی گیلان نیز رایج بوده است. بر روی قبر مرحوم بدیع‌الله این عبارت به چشم می‌خورد: «احداث این مسجد ۱۳۴۴ قمری» که با استناد به تاریخ درج شده بر روی این صندوق قدمت این بنا را می‌توان به اوایل دوره پهلوی نسبت داد.

معماری این بنا و رنگ سفید آن هم تداعی‌کننده بناهای میدان شهرداری است.

صحن مسجد فعلی دارای دو قسمت اصلی است: قسمت بزرگ، زیر گنبد مدوری است و قسمت دیگر با سه ستون بزرگ، در پایین هشت ضلعی و در وسط مدور و در بالا چهارضلعی است.

غرفه زنانه، بالاخانه مانند متکی بر این ستون‌هاست. محراب فعلی سنگی است ولی قبلا محراب مسجد گچ‌بری با عبارت‌های زیر داشت: یا الله، یا الله، یا قاضی الحاجات، یا کریم، یا رحیم، بمله و سوره «انا انزلنا» تا «حتی مطلع الفجر».

نقوش تزیینی دور حلبی دامنه شیروانی و سقف، لمبه‌کوبی که در اصطلاح معماری سنتی به آن واشان کشی می‌گویند، از ویژگی‌های این اثر است. چوب‌های به‌کار رفته در کل بنا و همچنین سازه آن از نوع نراد روسی است و هیچگونه تیرآهن در ساخت آن بکار نرفته است.

دور تا دور مسجد پنجره‌های چوبی قدیمی با قوس هلالی به چشم می‌خورد و در دیوارهای مسجد فرورفتگی‌هایی با قوس هلالی وجود دارد.

پنجره‌های مسجد در اندازه‌های مختلف است و تزئینات دالبر مانند در نمای ساختمان دارد. همچنین فرم گنبد و مناره مسجد در ترکیب با نمای ساختمان از ویژگی‌های خاص این بناست. از نحوه قرارگیری مناره معلوم می‌شود که مناره جدای از سازه اصلی مسجد بوده است. این مسجد در ۱۳بهمن ماه ۱۳۸۸ به شماره ۲۹۳۱۵ در فهرست بناهای ملی ثبت شده است.

*مسجد صفی مسجدی به سفیدی تاریخ

مسجد صفی در محله‌ای به همین نام قرار دارد. این مسجد ظاهراً قدیمی ترین مسجد شهر رشت است، بنای آن به اوایل دوره صفویه بر می‌گردد. فیل پاها، گچ‌بری حاشیه زیر سقف، محراب و ستون‌های قطور زیر بام، همگی از آثار قدیمی به شمار می‌روند.

تاریخ بنای اولیه این مسجد دقیقا روشن نیست. بر اساس یک روایت شیخ صفی‌الدین اردبیلی به دلیل دوستی با شیخ زاهد گیلانی در سفری به گیلان در محله فعلی چاهی می‌کند و عبادتگاهی سازد که بعدها به مسجد تبدیل می‌شود.

این مسجد که به نام‌های دیگری چون “مسجد سفید” یا “مسجد شهیدیه” نیز نامیده شده، محلی است که شاه اسماعیل به هنگام فرار به گیلان در زمان کودکی مدتی، در جوار آن اقامت داشت.

بعضی از تاریخ نویسان این مسجد را قبر محمدباقر میرزا ملقب به صفی میرزا پسر بزرگ شاه عباس اول می‌دانند که با بدخواهی اطرافیان پدرش، به دستور آنان کشته شد و در آن محل دفن شده ‌است. برخی باور دارند علت نامگذاری این مسجد به شهیدیه قتل ناحق صفی الدین میرزا است. به روایتی، شاه عباس صفوی پس از کشتن صفی میرزا از کرده خود پشیمان شد و دستور داد تا در محل مرگ فرزندش یعنی همین محل، مسجدی بنا کنند. به همین دلیل این مسجد را شهیدیه نیز نامیده‌اند.

مسجد صفی دارای پلانی مربع شکل است و در حوالی بازار شهر رشت قرار دارد. شبستان مسجد دارای سه فیل پای قطور مرکزی، از شرق به غرب است. سرستون‌ها به گچ‌بری‌هایی پر کار به نقش گل وازاره و ستون‌ها با کاشی‌های چهار گوش منقوش آراسته شده‌اند. از دیگر جنبه‌های زیبای بنا، گچ‌بری‌ها و کاشی‌کاری قسمت محراب است که با آیاتی از قرآن کریم تزیین شده است. سر در ورودی دوم و اصلی مسجد از دو قوس تشکیل شده که به قوس اول آیه اول سوره اسری و در قوس دوم حدیث ” و لایه علی بن ابی طالب حصنی ….” کاشی کاری شده است.

در وسط محراب تاریخ ۱۲۴۴ هـ . ق و بر روی یک کاشی، تاریخ تجدید بنای مسجد در سال ۱۳۴۴ هـ . ق نقش بسته است. مسجد صفی رشت به شماره ۱۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.