سخن از اوضاع رشت قدیم تا گله از ساختمان کتابخانه مرکزی که سالهاست نیمه کاره مانده

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا، صبح امروز ۱۲دی و همزمان با روز رشت، نشست تخصصی رشت پژوهی در تالار گفتمان شهرداری (عمارت بلدیه) برگزار شد.
مهری شیرمحمدی، گیل مهر: این نشست تخصصی با توضیحات مهندس روبرت واهانیان، (رشت پژوه)رضا نوزاد، (محقق وفرزندشادروان نوزاد) علی امیری،(سندپژوه) محمود نیکوییه (نویسنده رشت شهرباران)، فریدون شایسته (مورخ) و دکتر هاشم موسوی ( رئیس پژوهشکده گیلان شناسی) همراه بود.
سخنان هاشم موسوی در ابتدای مراسم حامل خبر بدی بود که خانه هوشنگ ابتهاج در حال تخریب است. وی دراین باره گفت: اگرچه تلاش هایی شده، اما خانه این شاعر بزرگ در معرض تخریب است و اقدام عملی از سوی مسئولان دیده نمی شود.
رئیس پژوهشکده گیلان شناسی، حضور اعضای شورای شهر رشت را در مراسم مغتنم شمرد و دغدغه شهروندان را در مشکلات رشت از جمله ترافیک و کمبود فضای سبز بیان کرد و افزود: انتظار ما از مسئولان رشت این است که همچون تهران اعضای شورا و مدیران شهرداری از کمپینگ سه شنبه های سبز استقبال نموده و یک روز را با دوچرخه در شهر تردد کنند.
“اوضاع رشت از مشروطه تا جنگل”، عنوان سخنرانی دکتر فریدون شایسته بود.
این مورخ که آثاری بویژه در محدوده جنبش جنگل و مشروطه دارد، در مورد موقعیت رشت در آستانه انقلاب مشروطه گفت: گیلان بزرگترین مرکز تولید ابریشم بود و رشت محور اروپایی از زمان صفوی بود ولی در دوره قاجار اهمیت ویژه ای اقتصادی یافت و در این دوران تجارتخانه های زیادی حتی برای ملیت های مختلف ساخته شد. ایجاد مدارس جدید و فعالتر شدن مکتبخانه ها در رشت موجب شد،در دوره مشروطه رشت، قشر متوسط و تحصیلکرده زیادی در مقایسه با دیگر نقاط گیلان و کشور داشت. و این را می توان در یاددداشت های نیکتین، سفیر روسیه در رشت می توان دریافت که از رشد آزادیخواهی و گسترش تمدن جدید در رشت نوشته است.
شایسته، گسترش نهادهای مدنی در رشت را از پیامدهای انقلاب مشروطه، در رشت خواند و افزود: مشروطه چند اقدام منحصر بفرد داشت ؛ اولین اتحادیه های کارگری در رشت توسط قایقرانان و کارگران خانگی تشکیل شد که با اعتصاب کارگری همراه بود در هیچ جا در گیلان تا این اندازه شاهد گسترش اعتراضات دهقانی در رشت نبودیم.
بعنوان نمونه، “انجمن ابوالفضل” در رشت اکثرا پیشه ور و کاسبان جز بودند و بر حرکت و شورش روستاییان هم این انجمن نقش داشت.
این مورخ، واقعه مدیریه را نقطه عطفی در تلاش های انجمن ستار خواند و افزود: این واقعه منجر به قتل سردار افخم ؟ شد ولی هیچ جانمایی از باغ افخم در رشت نمی بینیم.
شایسته، نقش میرزا حسین خان کسمایی را در حوادث مشروطه و جنگل برجسته معرفی کرد و یادآور شد: متاسفانه حتی اسمی از وی در گنجینه رشت- که خانه میرزا حسین خان است- نمی بینیم و سنگ مزار این فرهیخته، هرسال نشست می کند .
وی به استناد خاطرات ابوالقاسم کسمایی تاکید کرد:
در خاطرات وی ورق به ورق میرزا حسین خان تحسین شده است. او در دو نهضت جنگل و مشروطه نقش موثر داشته و شاعرنقاش و روزنامه نگاری مطرح بود.
شایسته به قتل سردار آقابالاخان اشاره نمود و گفت: وی فردی است که در سرکوب واقعه تنباکو فعالیت داشت. او را به رشت آوردند که مشروطه را سرکوب و حاکمیت سردار امجد را در خمسه توالش مستقر کند. قتل وی باعث شد کمیته ستار در رشت شکل بگیرد. ۱۳نفر اعضای این کمیته توانستند هسته اولیه قوایی را شکل دهند که تهران را فتح و به سلطنت محمدعلیشاه پایان دهد.
شایسته اقدامات دیگر گیلانیان و بویره رشتی ها را نام برد و افزود: اول بار نهادهای مدنی توسط رشتی ها شکل می گیرد. و به دنبال امنیت گیلان در برابر نیروهای مستبد داخلی و روس و انگلیس است.
در این دوران همچنین، نهاد بلدیه و ۴کلانتری در رشت دایر شد. تاسیس عدلیه، پست و تلگراف و انجمن حفظ و صحه از دیگر موارد است.
شایسته افزود: درخواست ۶۰۰تن از رجال مشروطه از مجلس که با افتتاح مجلس محلی به ریاست محمدولی خان موافقت کند، و تاسیس انجمن معارف و فرهنگ از دیگر درخواست های فعالان مدنی بود.
شایسته حوادث پس از مشروطه و جنبش جنگل را هم تشریح کرد و افزود: بمباران رشت و غارت منازل رهبران نهضت جنگل، و انحلال نهادهای مدنی، مهاجرت دسته جمعی مردم رشت بسمت قزوین و تهران و… حوادث تلخ این شهر است.
محمود نیکوییه که آثار ماندگاری در تاریخ رشت و تاریخچه بلدیه و استاد پورداود دارد، در این نشست از پیشینه رشت در متون تاریخی سخن گفت.
نیکویه کتاب هایی که در حوزه گیلان شناسی در سال های اخیر و دوره های قبل از انقلاب منتشر شده، معرفی کرد و افزود: با این وجود جای کتاب جامعی درباره شناخت رشت و تاریخچه بلدیه خالی است.
نویسنده کتاب رشت شهرباران ضمن تقدیر از شورای نخست شهر رشت گفت: با حمایت های شورای شهر کتاب رشت شهرباران و جلد نخست تاریخچه بلدیه به قلم اینجانب منتشر شد ولی فقدان حمایت های بعدی باعث شد، نتوانم جلد دوم تاریخچه بلدیه را منتشر نموده و کتاب رشت شهرباران را تجدید چاپ نمایم.
نیکوییه تاکید کرد: وجود مرکزی که پاسخگوی نیازهای پژوهشگران در استان باشد خالی است.سالهاست پژوهشگران و نویسندگان چشم به افتتاح مرکز اسناد گیلان دارند و ساختمان نیمه کاره رها شده و امور پژوهشگران معطل مانده است.
وی افزود: وجود مرکزی که بتواند همه کتاب های گیلان شناسی را یکجا نگهداری کند و ارشیو جراید و اسناد گیلان در آنجا نگهداری شده و سامان درستی یابد، در مرکز استان خالی تا پژوهشگران به منابع درستی دسترسی یابند.
پیشینه تاریخی محلات رشت
مهندس روبرت واهانیان نیز در این نشست، گفت: ۱۲دی بهانه ای برای گردهم آمدن مردم است تا بتوانیم در مورد فرهنگ و تاریخ رشت صحبت کنیم.
عضو کارگروه انتخاب روز رشت، اشاره ای به نحوه انتخاب روز رشت نمود و ابراز کرد: در این کارگروه پیشنهاد بنده مورد قبول افتاد.
این سندپژوه یادآور شد: تاریخ هایی که اعضای کارگروه پیشنهاد دادند، عمدتا رنگ و بوی جنگ و سیاست و یا مختص همه گیلان بود. تصمیم گرفتیم روزی انتخاب گردد که ویژه رشت باشد.
واهانیان یادآور شد: اگرچه در منابع شاه عباس، کل گیلان را یکپارچه و تحت حکومت دولت مرکزی کرد، اما ۱۲ دی ۹۳۶ شامل انتخاب همین پهنه از سوی شاه تهماسب است.
وی ادامه داد: در همه کتابها گفته شده بعد از فتح شاه عباس، الحاق گیلان به دولت مرکزی رخ داد. انتخاب ۱۲دی صرفا مربوط به پهنه رشت و بیه پس است.
این پژوهشگر درباره محلات رشت نیز به اجمال سخن گفت و ساختار شکل گیری رشت را توضیح داد و افزود: در ابتدا رشت بصورت نوار خطی از شرق به غرب از سمت زرجوب به سمت گوهررود رشد کرد. خاستگاه و هسته اولیه رشت به استناد قدیمی ترین نقشه رشت، نشان می دهد، دو نقطه جغرافیای رشت یعنی چمارسرا و کیاب و خمیران زاهدان بیشترین پهنه جمعیتی را داشت. رشت اولیه در چمارسرا و کیاب شکل گرفت و اولین سکونتگاه رشت این نقطه بوده است.
کل پهنه رشت، وجود داشت و نام رشت قبل از همه محلات بوده است. کل پهنه یک جنگل انبوه بکر غیر قابل سکونت با اقلیم سخت بود و نخستین انسانها از سمت کوهستان های شرق رشت وارد رشت شدند و اولین سکونتگاه دایمی زمانی بود که کشت برنج رواج یافت.
واهانیان با اشاره به نقشه رشت زمان ناصری تصریح کرد: رشت باغ شهری بود که اهالی در آن سکونت داشتند.
وی وضعیت محلات رشت را تشریح کرد و افزود: سبزه میدان امروزی باقیمانده منتهی الیه شرقی شهر بود که بسیار پردرخت بود. و اولین داعیان به اسلام بعنی استاد ابوجعفر صومی سنی مذهب در منتهی البه باغ شهر مرکز شهر دفن می شود.
واهانیان افزود: مدفن های معروف در رشت یکی ابوجعفر و خواهر امام هست که شیعی مذهب بود.و مرقد ابوجعفر قدیمی تر از خواهر امام است.
این پژوهشگر تصریح کرد: از زمانیکه رشت مرکز رشت می شود و بویژه از زمان شاه عباس، حلقه بازار رشت شکل می گیرد. رکن اصلی تجارت در این بازار، ابریشم بود. قشر کارگری در محله زاهدان ساکن میشود به تدریج ۷محله دیگر رشد می کند و این ۷محله اواسط عهد ناصری بطور کامل شکل می گیرد.
وی فهرست محلات رشت را که مستشرقین و پژوهشگران ایرانی ذکر کرده اند، با قدیمی ترین نقشه شهر رشت منطبق کرد.
 جراید رشت از ابتدا تا انقلاب
نویسنده تاریخچه مطبوعات گیلان، تاریخی از انتشار نخستین روزنامه ها در کشور و گیلان را نام برد و رویکرد نخستین روزنامه های منتشر شده را بیان کرد.
رضا نوزاد افزود: گیلان با تاخیر ۷۳ساله نسبت به کاغذ اخبار (نخستین جریده در کشور) توانست در اول مرداد ۱۲۸۶ خورشیدی نخستین روزنامه را در رشت منتشر کند که به مدیر مسئولی، افصح المتکلمین و با نام خیر الکلام بود.
وی یادآور شد: پس از خیرالکلام، موجی براه افتاد و طی شش ماه در گیلان، نشریات انجمن ملی ولایتی گیلان، نسیم شمال، گلستان، رئیس التجار، سروش، مجاهد، کاشف الحقایق و… منتشر گردید.
نوزاد ابراز کرد: در نخستین سال انتشار نشریه، گیلان ۱۲نشریه داشت. نشریاتی که عمدتا نقطه نظرات مشروطه خواهان را منتشر می کرد.
وی فراز و فرود دوره انتشار نشریات در گیلان را تشریح کرد و افزود: در خفقان پهلوی اول تنها۱۶شماره نشریه در رشت منتشر می شد. و تا انقلاب ۵۷ نشریات به تعداد انگشتان دست هم نمی رسید.
رضا نوزاد ضمن قرائت برخی از مطالبات مردمی در جراید آن دوران بویژه پس از شکل گیری انجمن های شهر، گفت: روزنامه ها از ابتدای شکل گیری همواره پیگیر مطالبات مردم بودند.
پایان بخش سخنان وی، قرائت آرایی بود که محلات رشت به انجمن های محلی داده بودند و در جراید آن روزگار، نام و تعداد آرا مطرح شده بود.
نوزاد تاکید کرد: متاسفانه مخزن مناسبی برای آرشیو این نشریات نداریم و اگر هست، به راحتی در دسترس علاقمندان قرار نمی گیرد. کتابخانه بزرگی که غنی از گنجینه روزنامه هاست، به پژوهشگران خدمات نمی دهد.
وی خواستار متولیان فرهنگی به اسکن و آرشیو نشریات موجود در آرشیو کتابخانه ها گردید.
رشت و اسناد تاریخی
علی امیری، دیگر سخنران این نشست بود و پیرامون رشت و اسناد تاریخی سخن گفت.
این سندپژوه، روز رشت را تبریک گفت و ابراز کرد: رشت در زمره شهرهای دوره اسلامی است و بر اساس منابع مکتوب، قدیمی ترین نسخه خطی کتاب حدودالعالم ۱۳۱۴ تصحیح و چاپ شده و نام رشت اول بار در این کتاب آمده است.
معاون سازمان اسناد افزود: جالب آنکه ۳سال بعد کتاب دیگری منتشر شده ولی در کتاب احسن التقاسیم مقدسی، نام رشت که دارالامان خوانده می شد، ذکر نشده است.
وی دوره های تاریخی اسلامی را به لحاظ منبع شناسی تشریح کرد و گفت: منابع تاریخی را می توان به ۳دوره تقسیم کرد که در ۲دوره نخست یا فقر منابع داریم و یا در دسترس پژوهشگران نبوده است.
امیری افزود: در دوره دوم مورخان دولتی داریم که ماموریت دارند به ۴نقطه کشور رفته و مشاهدات خود را از جغرافیای ایران بنویسند. سرآمد این مورخان حمدالله مستوفی بود. و این روند تا بعد از صفویه ادامه داشت.
این پژوهشگر ادامه داد: با برآمدن قاجار تا انتها، اسناد فراوانی شامل اسناد ملکی، حکومتی، شخصی و تنوع و تعدد اسناد تاریخی هستیم . اما مورخان مسئولیت تاریخنگاری خود را تا صفویه بسنده کرده اند و این از عجایب است.
امیری با اشاره به حوادث مخرب در رشت تشریح کرد: ذکر مورد به مورد آن سخت است. بعد صفویه می توان تعداد حوادث ویرانگر رشت و گیلان را ذکر کرد. وقوع ۴زمین لرزه ویرانگردر رشت طی ۱۴۰سال، رشت را بیش از ۸۰درصد ویران کرد.
۶فقره آتش سوزی کلان ، بستر تجارت در رشت را ناممکن کرد.
وی ادامه.داد: به اذعان سفرنامه نویسان دول خارجی، رشت غیر قابل سکونت شد. در یک فقره از این آتش سوزی ها، ۱۲۰۰دکان و ۱۶کاروانسرا و ۱۲ حمام در آتش سوزی سوخت.
این سند پژوه، میراث بجامانده از رشت را عمدتا مربوط به قاجار دانست و تصریح کرد: رشت برای ادامه حیات مهاجرخیز شد. تجاری از اصفهان و یزد در رشت تجارتخانه داشتند و رجال سیاسی نیز آمده و رشت را دوباره احیا کردند.
امیری با اشاره به کارگروه انتخاب روز رشت، یادآور شد: ۱۲ربیع الاول ۹۶۵ه ق روزی که سلطان محمود از خاندان آل اسحاق فردی را برای حکمرانی گیلان برگزید.البته تا به امروز تصویری از این فرمان در دسترس پژوهشگران نیست تا بدانیم فرجام آن را به درستی تحلیل کنیم. در چنین روزی رشت توسط شاه تهماسب مرکزی برای بیه پس بود.
وی افزود: تا بعد از فروپاشی خاندان آل کیا، گیلان یکپارچه نداریم . بعد از بی احترامی خان احمدخان کیایی و کشتن نماینده شاه عباس و لشکر کشی شاه عباس و تسخیر لاهیجان به سال ۱۰۰۱ گیلان یک واحد و زیر نظر دولت مرکزی شد.