سونامی رخ می‌دهد اما نه به آن شکلی که مردم متصور هستند

بعد از صحبت های جناب آقای خطیب ریاست محترم سازمان زمین شناسی ایران در مورد احتمال وقوع سونامی در دریای خزر، برآن شدم تا صحت و یا عدم صحت آن را با توجه به اطلاعات موجود و مسایل مربوط به دریا و عوامل موثر بر سونامی بررسی کنم.
در سونامی چند نکته بسیار حایز اهمیت است، و برای پرداختن به آنها ابتدا تعریفی از سونامی خواهیم داشت؛
امواج کشندی یا آب‌تاز، آبلرزه یا سونامی یکی از پدیده‌های جغرافیایی است، سونامی به لرزش شدید آب دریا گفته می‌شود که در پی زمین‌لرزه‌های زیر دریا پدید می‌آید و آبی که به لرزه درآمده به‌شکل موج‌های عظیم به کرانه‌ها رسیده و ویرانی به بار می‌آورَد. سونامی موقعی شروع می‌شود که حجم عظیمی از آب به‌سرعت مرتفع می‌شود، این حرکتِ سریع می‌تواند در نتیجهٔ یک زلزلهٔ زیرآبی رخ دهد یا براثر لغزیدن صخره، یا یک انفجار آتشفشانی یا هر حادثهٔ دیگری که انرژی زیادی دارد ایجاد شود.
بعد از تعریف سونامی و بررسی احتمال وقوع آن در دریای خزر لازم است شناختی از دریای خزر داشته باشیم.
دریای خزر دارای مساحت ۴۱۲ هزار کیلومتری است که از ۶۵۲۵ کیلومتر محیط کرانه ای آن، ۹۹۲ کیلومتر که از آستارا تا دهانه رود اترک است به ایران تعلق دارد.
بر اساس تحقیقات پروفسور کنی پوویچ حجم‌کل آب دریای خزر ۷۹۳۲۰ کیلومتر مکعب است و بخش های سه گانه آن به طور نامساوی از این حجم آب را دارا هستند.
به عبارتی دو سوم این حجم آب در قسمت جنوبی(سمت ایران) قرار دارد و حداکثر عمق در این بخش ۱۰۰۰متر و متوسط عمق ۳۲۵ متر است.
شایان ذکر است در بخش میانی حداکثر عمق شناخته شده دریای خزر با عمق ۱۷۶۵ متر وجود دارد و عمق متوسط این بخش ۷۵۶ متر است.
طول دریای خزر بین ۱۰۳۰ تا ۱۲۰۰ کیلومتر در فصول متفاوت سال متغییر است.

* احتمال وقوع سونامی؛
تصور کنید در لبه استخری نشسته اید و پای خود را عقب و‌جلو میکنید، درون آب امواج کوچکی شکل می‌گیرد؛ هر چه محکم‌تر پاهایتان را تکان دهید، امواج بزرگتری نیز درست خواهید کرد. این نوع انرژی به هنگام وقوع زلزله، ده‌ها میلیون برابر قدرتمندتر است و امواج شکل‌گرفته نیز بسیار بزرگتر هستند. سونامی ممکن است با امواجی چند سانتی‌متری شروع شود ولی با نزدیک شدنش به ساحل، آب‌های کم‌عمق و سطحی موجب بزرگ شدن این امواج می‌شود.

سونامی موقعی شروع می شود که حجم عظیمی از آب بسرعت مرتفع می شود. این حرکت سریع می تواند در نتیجه یک زلزله زیرآبی رخ دهد (موقعی که کف دریا بسرعت به بالا و یا پایین حرکت می کند)، یا بر اثر لغزیدن صخره، یا یک انفجار آتشفشانی و یا هر حادثه دیگری که انرژی زیادی دارد ایجاد شود.
بعد از این که حجم عظیمی از آب حرکت می کند، موج حاصل از آن خیلی بلند می شود. فاصله از نوک یک موج تا نوک‌موج بعدی بیش از چند صد مایل طول دارد. دوره (فاصله زمانی از آمدن یک موج تا موج بعدی) همخیلی طولانی است. و در آب های عمیق حدود یک ساعت طول می کشد.
در دریای عمیق، ارتفاع سونامیدممکن است به حدود یک متر برسد. در آبهای عمیق اغلب سونامی با چشم غیر مسلح قابل دیدن نیست. این امر کشف و ردیابی سونامی را در دریای عمیق خیلی مشکل میکند.

*سرعت سونامی؛
یک سونامی ممکن است با سرعت بیش از ۹۷۰ کیلومتر در ساعت در اقیانوس های باز حرکت کند. یعنی با سرعتی که جت پرواز می کند. یک سونامی ممکن است تنها چند ساعت طول بکشد تا سراسر اقیانوس را طی کند. در حالی که یک‌موج‌منظم (که بوسیله باد تولید می شود) با سرعتی در حدود ۹۰ کیلومتر در ساعت حرکت می کند.
*وقتی سونامی به ساحل برخورد می کند؛
هنگامی که یک‌موج سونامی به ساحل نزدیک می شود (جایی که دریا کم عمق می شود)، کف آن به کف ساحل برخورد می کند و موجب می شود که سرعت موج آهسته شود و ارتفاع آن افزایش یابد. به عبارتی طول موج یعنی فاصله نوک یک موج تا نوک موج بعدی کاهش می یابد.
بزرگی یک موج چند برابر افزایش می یابد و طول موج کاهش می یابد (فاصله نوک یک موج تا نوک موج بعدی).
در هنگام ورود به خشکی یک موج سونامی می تواند صدها متر ارتفاع پیدا کند. سرازیری های پلکانی ساحل موج های سونامی بلندتری را موجب می شود. به علاوه موج های سونامی بزرگ که با کناره ساحل تصادف می کنند، مقدار عظیمی از آب را به داخل ساحل در بالای سطح دریای منظم و همیشگی هل می دهد. این امر می تواند موجب وارد آمدن خرابی های عظیمی به داخل خشکی شود.

*مدل کوچکی از سونامی؛
شما می توانید مدل ریزی از سونامی را با انداختن یک سنگ به داخل کاسه آب ایجاد کنید. این کار موجب می شود موج هایی از محل برخورد به طرف خارج پخش شود.
پس در نتیجه با توجه به وجود گسل ها در بخش میانی و همچنین بستر ساحلی ایران بنظر می رسد احتمال وقوع سونامی ای به مانند سونامی ژاپن و رسیدن آن به سواحل کشور عزیزمان ایران بسیار کم باشد.

علی محمدپوری

پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا: انتشار مطالب خبری و یادداشت های دریافتی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای منتشر می‌شود.