انتخابات و «پوپولیسم نقابدار»

در جوامعی همچون جامعه ما که به واسطه برخورداری از سطوح مختلف دموکراسی، سرنوشت یک کشور می تواند به شدت به آرای مردم گره بخورد، گاهی لازم است تا رسانه ها بخصوص رسانه فراگیری مثل صدا و سیما در پی ارتقای سطح آگاهی عمومی و دانش سیاسی مردم برآید. تشریح ماهیت سخنان و ادعاهای مطرح شده از سوی کاندیداهای مختلف، از جمله نامزدهای پست مهمی همچون ریاست جمهوری، تلاش برای تجزیه و تحلیل برنامه های ارائه شده و نقد علمی و روش مند عملکردها را در رسانه ها را شاید بتوان یکی از گام های بسیار مفید در این مسیر دانست و اگر به این مهم توجه نشود بیم آن می رود که خدای ناکرده جامعه تحت تاثیر شعارهای پوپولیستی و عوام فریبی های سیستماتیک که این سال ها با نقاب مصلحت اندیشی، توسعه محوری، عدالت خواهی، فقرزدایی، اشتغالزایی، معنویت گرایی، مبارزه با فساد و امثالهم رخ می نماید، به مسیری سوق پیدا کند که بازگشت از آن هزینه های سنگینی دربرداشته باشد. البته برنامه هایی از جنس «مناظره» به خودی خود از این پتانسیل برخوردار است که تا حد زیادی بتواند از عهده این مهم برآید به شرط آنکه از ظرفیت چالش برانگیز، پرسشگر و نقاد این نوع از برنامه ها به خوبی استفاده شود.

اجازه دهید بی آنکه بخواهیم در رد یا تایید هیچ نگرش سیاسی (انتخاباتی) سخنی گفته باشیم و یا به تایید یا تکذیب هیچ ادعایی در فضای تبلیغاتی این روزها اشاره ای داشته باشیم و یا حتی کسی را نقد، تایید و یا تحلیل نماییم، باهم مروری کنیم بر اتفاق یک روز مهم، در تاریخ سیاسی ایران. اتفاقی که هنوز علی رغم گذر زمان، به جهت امکان تکرار، جادارد به عنوان یک رفتار سیاسی مهم از سوی پژوهشگران رسانه و سیاست مورد مطالعه قرار گیرد. تقریبا دوازده سال پیش در چنین روزهایی، مقارن با ایام تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری، یک گفتگوی جنجالی در تلویزیون (شبکه ۲) شکل گرفت که تا حد بسیار زیادی مسیر انتخابات را به نفع یک کاندیدای خاص تغییر داد. آن شب قرار بود آقای دکتر نوبخت به نمایندگی از مرحوم هاشمی رفسنجانی سخن بگوید و دکتر خوش چهره به نمایندگی از آقای احمدی نژاد. کاندیداها در منزل یا محل کار خود نشسته بودند و آنها که قرار بود آن دو را نمایندگی کنند هریک سخن خود را بر زبان می راندند بی آنکه حتی یک نفر از خود بپرسد آیا واقعا کاندیداهای خود را نمایندگی می کنند؟! به همان اندازه که نوبخت اسیر سیستم فرسوده و نظام ناکارآمد بروکراتیک برای اصلاح جامعه شده بود بود و تلاش می کرد تا با ادبیات فاخر مواضع تکنوکراتیک خود را تبیین کند، خوش چهره با صدایی خش دار و دردمند از تغییر می گفت و از لزوم شکستن ساختارهای کهنه و تاکید بر ساختارهایی که باید از نو ساخته شود و عدالتی که به سرعت شکوفا گردد. در این مناظره پرشور هیچگاه هیچکس از دکتر خوش چهره استاد برجسته اقتصاد نپرسید که او چگونه می خواهد این ساختارشکنی ها انجام دهد؟. همه سرخوش از صحبت های امیدآفرین او بودند و در چشمان این استاد اقتصاد برق توسعه و عدالت را می دیدند بی آنکه از خود بپرسند آیا این شعارها و اهداف آرمانی واقعا قرار است اجرایی شود؟ و اگر قرار است اجرایی شود چگونه؟ با اینحال آن همه آرمانگرایی و شوق تغییر، به عقیده بسیاری از کارشناسان نقشی تعیین کننده در تصمیم رای دهندگان داشت وگفتمان جاری کشور را به مسیری برد که شرح آن در دفتری دیگر می گنجد، اما نکته جالب اینجاست که بعدها خود دکتر خوش چهره گفت: «خیلی زود فهمیدم که با اهداف آقای احمدی نژاد مثل عدالت موافق هستم ولی با سیاست‌های او موافق نیستم. اولین انتقاد من این بود که شما نمی‌توانید کشور را بصورت پروژه ای اداره کنید. باید برنامه و پلن جامع داشته باشید».

به این ترتیب او که عملا بخش مهمی از موفقیت انتخاباتی آقای احمدی نژاد را رقم زده بود به زودی به یکی از سرسخت ترین منتقدانش تبدیل شد ودر زمانی دیگر با اشاره به سیاست اقتصادی و خارجی دولت وقت گفت: «از ایشان هیچ برنامه‌ای ندیدم. او می‌خواهد کشور را با پروژه‌های خیریه مانند وام دادن اداره کند.!!». این ماجرای ساده می تواند به موضوع مهمی برای پژوهشگران رسانه و سیاست تبدیل شود که چگونه یک سیاستمدار می تواند پشت سخنان به ظاهر زیبای کسانی بایستد که در واقع هیچ سنخیتی با آنها ندارد؟! همین آقای دکتر خوش چهره باز هم در جایی دیگر با اشاره به مناظره تاریخی اش با دکتر نوبخت گفت: «من آن زمان در مورد تبیین دیدگاه هایی که اقتصاد باید چگونه باشد حرف زدم.»

در واقع می توان نتیجه گرفت، جمع کثیری از مردم در آن شب مجذوب سخنان شیرین و جذاب کسی شدند که در واقعیت امر، سخنانش برآیند افکار کاندید مورد حمایتش نبود و کاندید مورد نظر هم به گونه ای عجیب توانست با کمترین هزینه اما با بهره گیری از توان طبقه نخبگان جامعه بیشترین نگاه ها را به سوی خود جلب کند. این نوع جدیدی از پوپولیسم است که به آن «پوپولیسم نقابدار» خواهیم گفت. همانطور که می دانیم، پوپولیسم آموزه و روشی سیاسی است در طرفداری از حقوق و علایق عامه مردم در برابر گروه نخبه یا حاکم شکل می گیرد. ارتقاء مفهوم مردم (یا توده) تا حد مفهومی مقدس و باور به اینکه هدف‌های سیاسی را می‌باید به خواست و نیروی مردم، جدا از حزب‌ها و نهادهای موجود پیش برد، از ویژگی های بارز این نگرش سیاسی است. یک سیاستمدار پوپولیسم آگاهانه یا نا آگاهانه ضمن آنکه بیان می کند خواست مردم عین حق و اخلاق است، با بیانی ساده فضایل مردم را در برابر منش طبقه حاکم یا هر گروهی که موقعیت سیاسی و منزلت اجتماعی برتر دارند قرار می‌دهد و می‌ستاید و به این ترتیب با شعار احقاق حق مردم و اشاره به در دسترس ترین و ملموس ترین وعده ها از کوچکترین نارضایتی به نفع خود بهره می برد. حال نکته اصلی اینجاست که گاهی ممکن است یک سیاستمدارخود این کار را نکند و اجرای این پروژه را بر عهده همان طبقه نخبه قرار دهد. در این صورت است که جامعه با نوع پیچیده تری از پوپولیسم مواجه هستیم که در پشت نقاب های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اعتقادی (مذهبی) قرار می گیرد تا احساس و باور مردم را بهتر و کم هزینه تر هدایت کند. این نوع از پوپولیسم به جهت اثر گذاری بیشتر براقشار جامعه باید به مراتب جدی تر انگاشته شود.

لذا در شرایط فعلی جامعه و زمان انتخابات مهم و سرنوشت ساز ریاست جمهوری، بهتر است از یک سو نخبگان و چهره های مقبول جامعه توجه داشته باشند که سخنان، رفتار و اشارات ایشان دقیقا برآمده از باور قلبی خود ایشان و متکی بر برنامه های واقعی و عملیاتی نامزد مطلوبشان باشد و از سوی دیگر رسانه ها وظیفه پرسش گری و شفاف سازی خودرا به درستی انجام دهند تا شعاردهندگان از عمل کنندگان تفکیک شوند و جامعه تحت تاثیر وعده های غیر عملی و عوام گرایانه قرار نگیرد. امروز در عصر رسانه های مجازی و در کثرت کانال های خبری، ظاهرا این مهم را همین شبکه های اجتماعی بر عهده گرفته اند اما این کافی نیست و لازم است که عملا سکاندار اصلی تبیین مباحث مرتبط با انتخابات بطور دقیق، شفاف و علمی توسط رسانه ملی صورت پذیرد که دامنه فراگیری و اعتماد افزایی آن هنوز از سایر رسانه ها بیشتر است.

• رضا سیف پور – مدرس دانشگاه

پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا: انتشار مطالب خبری و یادداشت های دریافتی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای منتشر می‌شود.