چالش های موجود در صنعت چای کشور در ۶۵ سال اخیر و چاره اندیشی برای حل آن

  چای ایرانی محصولی هویت داراست و در تاریخ معاصر ایران محمل اتفاق های مهمی بوده واز حمایت مصدق تا چالش های موجود بعد از انقلاب را در کارنامه عمرش تجربه کرده است.

نخستین جایی که چای ایرانی در آن کشت شد زمینی در محله چای خانسر لاهیجان بود .

این اتفاق در سال ۱۲۸۰ هجری شمسی وبه وسیله کاشف السلطنه ( پدر چای ایران ) به وقوع پیوست .

بعدها شخصی به نام بصیر التجار به دلیل مشغله های کاشف السلطنه در پایتخت ودرسال های مشروطه ، باغ چای او را در لاهیجان نگهداری کرد و باتوجه به اینکه لاهیجان محل مناسبی برای پرورش این محصول بود نهال آن در منطقه تکثیر داد.

به گفته برخی از افراد محلی این چای فرآوری شده چنان مطبوع وخوش طعم بود که در میان جوامع شهری و روستایی آن دوره برای خود برندی شده بود و برای ترویج مصرف، نیازی به تبلیغ نداشت .

به همین دلیل به وسیله بصیر التجار وسرمایه گذاران دیگر این محصول دربرخی شهرهای شمالی از جمله تنکابن وفومنات تکثیر وباغ های زیادی احداث شد .

بعد از چند سال آن قدر این محصول مورد توجه دولت قرار گرفت که دولتمردان ترجیح دادند در همه محل ها برای کشت چای باغ های دولتی احداث کنند تا دولت از سود آن منتفع شود .

با افزایش تعداد باغ های چای ونیازبه فرآوری آن در حجم گسترده دولت کارخانه های متعددی را نیز برای این کار تاسیس کرد .

با رواج هر چه بیشتر چایکاری در لاهیجان حتی مردم عادی نیز در حیاط منزل خود نهال چای پرورش دادند با این توصیف اقتصاد منطقه تحت تاثیر چایکاری قرار گرفت .

سال های متوالی به همین منوال گذشت ومردم با امنیتی مالی ورفاهی که با تکیه به شغل چای کاری کسب کرده بودند وضعین معیشتی مناسبی در منطقه همه گیر شد تا اینکه در شهریور سال ۱۳۲۰با شروع جنگ جهانی دوم هول وهراس در دل مردم به وجود آمد بطوری که انگیزه کشاورزان برای برداشت محصول به حداقل رسید وباغات چای رها شد .

تا سال ۱۳۳۰ دکتر محمد مصدق برروی کار آمد این وضعیت ادامه داشت وسرانجام با روی کارآمدن وی برخی از کشاورزان و چایکاران از وی در این باره کمک وحمایت خواستند .

اعتراض چایکاران به مصدق ازکسانی بود که با واردات گسترده چای بازار کشور اشباع کرده بودند وهم چنین از کسانی که با مصادره زمین های کشاورزان برای آنان محدودیت ورنج ایجاد کرده بودند گفتنی است که مصدق  بعد از شنیدن گلایه های مردم از تاجران واردکننده چای وبرخی دیگر از عوامل دخیل در قدرت که سعی در نابودی این محصول داشتند دعوت کرد تا در مهمانی خانه او شرکت کنند . نخست وزیر وقت ایران با درایتی که داشت برای پذیرایی از مهمانان تدارک ویژه ای اندیشیده بود.

مصدق از محصول چای چایکاران شمالی کشور برای پذیرایی مهمانان استفاده کرد عطر ، طعم ورنگ ویژه ومطلوب این چای موجب تعریف وتمجید مهمانان از پذرایی دکتر مصدق شد وهمین بهانه کافی بود تا مصدق موضوع اساسی ومحوری مهمانی اش را مطرح کند حمایت از چایکاران ایرانی وکاهش واردات چای به کشور ازآن پس مصدق دستور داد که باید از چای ایرانی حمایت شود و به جای اینکه سرمایه را به دست خارجیان بسپارند.بیشتر حامی کشاورزان داخلی باشند وبه تولید ملی خود بها دهند تا چای در داخل توسعه یابد.

بعدها همان سازمان چای فعلی به وجود آمد وبرای حمایت از تولید کنندگان بخشنامه ای ابلاغ کرد که براساس آن هر تاجری که در تجارت چای فعال بود به ازای خرید یک کیلوگرم چای ایرانی می توانست حواله واردات یک کیلو و ۲۰۰ گرم چای از وزارت خانه دریافت کند.

با این تدبیر تا مدت ها حتی یک کیلوگرم چای در کارخانه ها باقی نمی ماند وهمه چای کشاورزان به فروش می رفت.

دولت در این دوره برای حمایت از چایکاران مساعده پرداخت می کرد. این مساعده ها بهره بانکی نداشت . بازپرداخت این کمک های مالی نیز براساس روشی انجام شد که کشاورز را در مضیقه قرا ندهد هر ۱۵ روز یک بارودرست در زمان چیدن وفروش محصول چای باغات دولت همزمان با خرید محصول بخشی از مساعده را از حساب چایکاران کم می کرد .

کنکاشی بر وضعیت مدیریتی چای قبل و بعد از انقلاب

– تولید چای در کشور با عنایت به دیم بودن مساحت زیادی از باغات چای ، تابع شرایط اقلیمی است . بطور میانکین میزان تولیدی چای در کشور درشرایط حاضر ، حدود ۲۰- ۱۵ هزار تن چای خشک میباشد . ایران با جمعیتی حدود یک درصد جمعیت جهان با مصرف سالیانه حدود ۱۲۰ هزارتن چای خشک ۵/۶ – ۵ درصداز مصرف کل چای جهان را به خود اختصاص داده است . این در حالی است که ایران در گروه کشورهای مصرف کننده عمده چای سیاه در جهان قرار دارد ومصرف سرانه آن حدود چهار برابر بیشتر از میزان جهانی است .

چای ایران از نوع هیبرید چینی آسامی بوده که در مناطق معتدله بعمل می آید وجزء چایهای با کیفیت از نظر عطر وطعم در دنیا است ولی از نظر رنگ دهی ۶۵-۶۰ درصد چایهای مناطق گرمسیری را دارا می باشد . همچنین چای ایران بدلیل عدم استفاده از هر گونه سموم دفع آفات نباتی در مراحل تولیدی برگ سبز ، از خالص ترین وسالمترین چای های دنیا میباشد .

وضعیت مدیریت وتولید چای قبل از انقلاب

الف – قبل از انقلاب

تا سال ۱۳۳۷ دولت با نام شرکت چای وزارت دارایی وشرکت چای سازمان برنامه نوعی مباشرت در کار چای داشت . درسال ۱۳۳۷ به منظور حمایت بیشر از چایکاران ، تولید کنندگان ومصرف کنندگان ، سازمان چای در وزارت گمرکات وانحصارات آن زمان تاسیس گردید . هر چند این سازمان در طول فعالیت ۴۵ ساله خود بارها تغییر وتحول یافت ولی نظام تولید وبهره برداری چای کشور تحت نظارت مستقیم این سازمان قرارداشت . تا قبل از انقلاب دولت تعدادی از کارخانجات بخش دولتی وخصوصی را ( بصورت اجاره ) دراختیار داشت وچایهای کیفی مرغوب را به قیمت مناسب خریداری می نمود وچای های غیرقابل قبول این کارخانجات را کارخانه ها خصوصی به قیمت پایین تر خریداری می کردند ولی کیفیت چای تولید شده در کارخانجات تحت اختیار دولت بمراتب بالاتر از کارخانجات خصوصی بود . دولت قبل از انقلاب چای داخلی را بصورت خالص یا اختلاط با چای خارجی ، بدون واسطه یا از طریق تجار به بازار داخلی عرضه می کرد . همچنین سفارش صادرات نیز در بسته های چوبی وبا وزنهای متفاوت برای بازارهای خارجی ارسال می شد بطوریکه هیچگونه مشکلی برای تولیدی کننده ومصرف کننده وجود نداشت وحتی از محل درآمدهای حاصل ، به بودجه عمومی دولت کمک نیز می شد .

ب : بعد از انقلاب

ب- ۱: وضعیت تولید ومدیریت چای پس از انقلاب تا سال ۱۳۷۹

( قبل از اجرای طرح اصلاح ساختار چای )

بعد از انقلاب بعلت شرایط خاص ودر راستای همدلی با چایکاران ، تولید وتوزیع چای در انحصار کامل دولت قرار گرفت . در طی این سالها دولت با اجاره کلیه کارخانجات چایسازی بخش خصوصی بهمراه کارخانجات دولتی ، انحصار خرید برگ سبز چای خشک را بعهده گرفت . سازمان چای تا سال ۱۳۷۰ در اختیار وزارت بازرگانی بود وبا سیاست اختلاط چای خارجی وداخلی ، هیچگونه مشکلی در تولید وعرضه چای وجود نداشت . از سال ۱۳۷۰ با شعار سیاست خودکفائی در بخش چای ، سازمان چای از وزارت بازرگانی منتزع و به وزارت کشاورزی وقت ملحق شد . ( اشتباه بزرگ مدیریتی در صنعت چای ) سیاستهای متخذه این وزارتخانه منجر به ارتقاء کمی چای بدون توجه به کیفیت آن شده واین عامل سبب گردید چای بی کیفیت داخلی به تنهایی قابلیت فروش نداشته وروز به روز درصد اختلاط چای خارجی به آن بیشتر گردیده تا جائیکه چای داخلی وخارجی بصورت جداگانه به فروش رسید وازطرفی دائقه مصرف کنندگان نیز به مصرف چای خارجی گرایش پیدا نمود. این عوامل و همچنین عدم افزایش بهای برگ سبز نسبت به سایر محصولات کشاورزی وافزایش تورم ، سبب روی آوردن کشاورزان به تولید کمی بمنظور کاهش جبران درآمد حاصله شد ودر نتیجه باعث افت شدید کیفیت چای داخلی گردید . با عنایت به عوامل مذکور ونیز غیر رقابتی بودن نظام تولید وبهره برداری چای کشور وعدم استفاده از فن آوری نوین در کارخانجات چایسازی سبب انباشت تدریجی حدود ۸۰ هزار تن چای سنواتی در انبارها شد. لذا دولت ناچار شد طرح اصلاح ساختار تشکیلاتی چای کشور را در اسفند ۱۳۷۸ تصویب واز اوایل ۱۳۷۹ همزمان با شروع دوره بهره برداری جهت اجراء ابلاغ نماید .

ب – ۲ : وضعیت مدیریت چای در دوره پنج ساله اجرای طرح اصلاح ساختار چای ( تا سال ۱۳۸۴)

با شروع اجرای طرح در اوایل سال ۱۳۷۹ ، موفقیت نسبی در افزایش کیفیت برگ سبز و چای خشک تولیدی حاصل گردید ولی در ادامه همان سال ، بعلت مشکلات طرح در اجرا عدم ایجاد زمینه های فرهنگی واجرای یکباره آن وعدم اجرای بعضی از بندهای اساسی آن ( از قبیل بند ۶ مبنی بر خرید چای خشک کیفی نا فروش مانده کارخانجات به قیمت کارشناسی حداکثر تا سه ماه ) وعدم استقبال تجار داخلی از خرید چای خشک تولیدی با کیفیت ، عدم توجه به اصل مهم بهزراعی باغات وتزلزل مدیریت متولی چای ، از ابتدا این طرح با شکست مواجه گردید . همچنین چایکاران بعلت عدم حمایت ونظارت دولت متضرر گردیده ومدیران کارخانجات چای نیز بعلت عدم توفیق در فروش چای تولیدی خود موفقیتی کسب ننموده که حاصل آن ، ورود سالیانه دهها هزار تن چای خارجی بصورت قاچاق وانباشت بیش از ۱۲۰ هزار تن چای خشک کارخانجات در انبارها ومقروض شدن مدیران کارخانجات بالغ بر یکصد میلیارد تومان به سیستم بانکی گردید . درسال ۱۳۸۳ دولت جهت جلوگیری از بحرانهای سیاسی وبه بهانه احیاء وبهسازی باغات چای شمال ، پرداخت کمک بلاعوض به چایکاران را بمدت پنج سال تصویب واجرا نمود. ولی حاصل اجرای یکساله این طرح با پرداخت هفتصد هزار تومان در هر هکتار در سال اول اجرای طرح رهاسازی ، تخریب وتغییر کاربری باغات وبسته شدن کارخانجات چای وبحرانهای منطقه ای بود. لذا دولت درصدد تهیه طرحی برای جلوگیری از این بحران در نیمه دوم سال ۱۳۸۳ برآمد اما در نهایت وقتی مجلس از ارائه برنامه دولت ناامید گردید در اواخر اسفند سال ۱۳۸۳ ، دولت را براساس بند « ب » تبصره « ۷» قانون برنامه مکلف به خرید تضمینی برگ سبز وچای خشک نمود.

وضعیت تولید چای طی سالهای ۸۸- ۸۴

( واگذاری خرید تضمینی به سازمان تعاون روستایی کشور )

شورای محترم اقتصاد پس از رایزنی های گوناگون وطولانی مدت در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۴ وهمزمان با شروع دوره بهره برداری ، مباشرت خرید برگ سبز وچای خشک را به سازمان تعاون روستایی کشور واگذار نمود . سازمان تعاون روستایی علی رغم عدم آمادگی در انجام امر فوق ( بدلیل نداشتن امکانات ، نیروی انسانی ماهر ونداشتن هیچگونه تجربه در این زمینه ) ، با توجه به حساسیت زمانی ونزدیکی انتخابات ریاست جمهوری ، با تمام توان در کمترین زمان ممکن وارد عمل شد واز همان ابتدای کار با دو مشکل اساسی مواجه بود :

الف ) عدم همکاری کارکنان اداره کل چای شمال که پس از انحلال سازمان چای ، نیروهای آن در آستانه بازخریدی بوده وهیچگونه امنیت شغلی نداشتند ولاجرم باید از وجود آنها استفاده می شد.

ب ) عدم رغبت کارخانجات به عقد قرارداد با سازمان تعاون روستایی :

ولی باتوجه به تصمیمات جلسات کمیته بند « ۸» مصوبه شورای اقتصاد ورفع پاره ای از موانع ومشکلات ، تدریجاً کار خرید ادامه یافت .

در گیلان تعدادی از کارخانجات بصورت کارمزدی ( تیپ ۱) وبالغ بر یکصدو سی کارخانه بصورت خرید برگ سبز  ( تیپ ۲) با سازمان تعاون روستایی عقد قرارداد نموده واین روش تا سال ۱۳۸۸ تشکیل مجدد سازمان چای کشور ادامه یافت .

طی ۵ سال خرید تضمینی توسط تعاون روستایی ( ۸۸-۸۴) حدود ۱۴۸ هزارتن چای خشک تولید گردیده که ۵۰% آن به فروش نرسید ودرانبارهای سازمان تعاون روستائی دپو گردید ( نمودار ستونی۱ ) .

وضعیت تولید چای از سال ۸۸ ( زمان تشکیل مجدد سازمان چای ) تاکنون .

پس از تشکیل مجدد سازمان چای کشور درسال ۱۳۸۸ که نیاز مبرم واساسی این محصول استراتژیک شمال کشور بود مجدداً خرید تضمینی برگ سبز چای ازطریق سازمان چای کشور انجام شد برابر نمودار ستونی ۱ تولید چای خشک طی سالهای ۹۴-۸۹ جمعاً حدود ۱۱۰- ۱۰۵ هزار تن چای خشک تولید شد .خوشبختانه بالغ بر ۷۰% درصد آن به فروش رسید. درسال ۹۳ تحول اساسی در چای صورت گرفت یکی پرداخت وام به زراعی به چایکاران وآن هم بدون بهره وبازپرداخت دراز مدت یعنی دوسال اول استراحت وبازپرداخت ازسال ۹۶ بمدت ۳ سال می‌باشد. که جمعاً حدود ۱۵ میلیارد تومان بین ۲۳۲۶۹ نفر چایکار پرداخت گردید . تحول دیگری که در چای صورت گرفته تشکیل صندوق حمایت از توسعه صنعت چای کشور با سرمایه بالغ بر ۳۴ میلیارد تومان که ۴۹% آن دولتی و ۵۱% آن خصوصی ( چایکاران ، کارخانه داران وتجار ) می باشد که خوشبختانه دولت محترم کل قدرسهم چایکاران را تقبل کرده و حدود ۴۱ هزار نفر چایکار و ۲۹ کارخانه دار تاکنون عضو صندوق چای می باشند و صندوق درخصوص پرداخت تسهیلات کم بهره به اعضاء ( کارخانه دار ، باغدار ) قدم های خوبی را در نیمه دوم سال ۹۴ تاکنون برداشته است . واین امر کماکان ادامه دارد . اما بایستی به بهزراعی باغ های چای اهمیت ویژه ای قائل شد چون ۶۰% از باغات موجود قدرت باروری خود را از دست داده اند . بایستی طی برنامه های کوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت در قدم اول باغات چای را نجات دهیم چون اگر مواد خام قابل اطمینان در دسترس نداشته باشیم صنعت چای کشور تدریجاً رو به نابودی می رود این امر در سالی که مزین به اقتصاد مقاومتی،اقدام وعمل می باشد بایستی هر چه سریعتر طی یک برنامه جامع حداقل ۱۰ ساله برای این محصول چاره اندیشی گردد. انشاالله

مهندس سید عبدالله میرحسینی مقدم – مشاور فنی صندوق حمایت از صنعت چای کشور – بهار ۱۳۹۵

 پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا: انتشار مطالب خبری و یادداشت های دریافتی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای منتشر می‌شود.