آستراخان دروازه تجاری ایران برای ورود به بازار روسیه

پیش از آنکه به علل – انگیزه ها و پیامد های برپایی پنجمین نمایشگاه توانمندی های ایران در آستارا خان بپردازم ؛ جا دارد پیشینه ی مناسبات اقتصادی و تجاری دو سرزمین در ادوار مختلف تاریخی به طور اجمال مد نظر قرار گیرد .

اگر تاریخ شکل گیری دولت در ایران زمین را با قدمت ۳ هزار ساله فرض کنیم ، دولت روسیه پیشینه ایی هزار ساله دارد .چرا که نخستین دولت روسی در قالب اقوام پراکنده اسلاو در سده ی نهم میلادی در کیف (اوکراین امروزی) شکل گرفت و نخستین تماس های ایرانی – روسی نیز به سالهای حکومت سلسله سامانیان یعنی حدود قرن های سوم و چهارم هجری بر می گردد. [۱]

البته این شاه عباس اول صفوی بود که در سال ۱۰۰۱ هجری قمری / ۱۵۹۲ میلادی یک هیات بازرگانی را برای افتتاح باب تجارت ایران و روسیه به مسکو فرستاد و۳ سال پس از آن تزار روس ، سفیری به دربار ایران اعزام کرد .

از دوران صفویه تا قاجاریه مناسبات ایران و روسیه همواره تحت تاثیر مسائل نظامی و سیاسی بود چراکه تهدید امپراطوری عثمانی شرایطی فراهم می ساخت تا دو کشور ایران وروس مناسبات خویش را در بستر ایجاد محدودیت برای ترک ها و جلوگیری از دست اندازی آنان تنظیم نمایند.

روابط ایران و روسیه در دوره قاجاریه متاثر از دو پیمان گلستان و ترکمان چای در هاله ای از بدگمانی و تردید گذشت و بدین ترتیب امکان هرگونه توسعه مناسبات و مراودات تجاری بین دو کشور را سلب نمود .

در دوره ی پهلوی اول نیز رضان خان به عنوان فرمانده ی بریگارد قزاق اقدام به امضای قرار داد مودت شوروی با ایران نمود. ( فوریه ۱۹۲۱ میلادی)

با گسترش مناسبات سیاسی این دوره با روسها ، زمینه برای ورود تجار و بازرگانان روسی به بنادر شمالی ایران بویژه انزلی فراهم شد و بدین ترتیب تجار و بازرگانان گیلانی نیز بخش قابل توجهی از نیازهای بازارشان را از طریق داد و ستد با تجار و بازرگانان روسی تامین می کردند.

در دهه ی ۱۳۲۰ خورشیدی که مصادف با سالهای نخست روی کار آمدن محمد رضا شاه جوان بود ، روابط ایران و شوروی تحت تاثیر جنبش های دمکرات آذربایجان به رهبری جعفر پیشه وری ( شهریور ۱۳۲۴ خورشیدی ) و تشکیل حکومت خودمختار کردستان به رهبری قاضی محمد رهبر ( ۲۴ آذر ۱۳۲۴ خورشیدی ) قرار گرفت.

از سال ۱۳۴۱ خورشیدی روابط ایران و شوروی توسعه یافت بطوریکه از محدوده ی مبادلات بازرگانی خارج شد و مرحله ی جدیدی از همکاری های اقتصادی ، فنی و فرهنگی آغاز شد و مرزهای دو کشور ازسوی طرفین به عنوان مرزهای صلح و تفاهم شناخته شد . محافل سیاسی شوروی نیز در این زمان عادی شدن روابط ایران و شوروی را با خشنودی بسیار زیاد استقبال کردند. سفر برژنف دبیر کل حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی به تهران در آذر ماه ۱۳۴۲ خورشیدی / نوامبر ۱۹۶۳ میلادی توسعه روابط دو کشور را سرعت بخشید. طی این سفر توافق هایی در مورد مسائل مرزی و ترانزیت به عمل آمد و قرار داد اقتصادی و فنی به تصویب رسید .[۲] این توافقات زمینه ای شد تا روابط تجار ایران و روسیه نیز در پرتو مناسبات حاکمیتی گسترش یابد .

مسافرت محمد رضا شاه پهلوی به مسکو در مهر ماه ۱۳۵۱ خورشیدی که عقد قرار داد پانزده ساله ی بازرگانی اقتصادی بین دوکشور همچنین افتتاح مجتمع ذوب آهن اصفهان را در پی داشت ، حجم مبادلات اقتصادی ایران و شوروی را به یک میلیارد دلار رساند .[۳]

پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ، مناسبات ایران و شوروی تحت تاثیر مسائل سیاسی و نظامی جنگ ایران و عراق – تجاوز شوروی به افغانستان و مسائل خاورمیانه قرار گفت . تا این که با روی کار آمدن گورباچف و تغییر سیاست دوگانه ی شوروی مقابل جمهوری اسلامی زمینه ی سفر آیت الله رفسنجانی رییس وقت مجلس شورای اسلامی به مسکو فراهم شد و انعقاد قراردادی پانزده میلیارد دلاری بین دو کشور مهمترین دستاورد این سفر قلمداد گردید. طبق این موافقت نامه بنا بود توسعه ی همکاری های تجاری و گسترش سرمایه گذاری های اقتصادی مد نظر قرار گیرد.[۴]

سالهای پایانی دهه ی ۱۹۸۰ میلادی در تحول روابط ایران و شوروی و بازنگری در نگاه دو کشور نسبت به یکدیگر بسیار مهم بود. از یک سو نگرش ایدئولوژیک و کمونیستی در شوروی دگرگون شد و از سوی دیگر در ایران پس از جنگ نیز تغییراتی در نگرش دولت مردان ایجاد شده بود؛ این موضوع در کنار تحولات ژئوپولتیک و بین المللی فضای جدیدی را برای توسعه ی روابط دو کشور در دهه ی ۱۹۹۰ میلادی فراهم آورد .

همکاری های اقتصادی ایران و روسیه در دو دهه ی اخیر نیز در زمینه های تجاری ، انرژی ، نیروگاه هسته ای و حمل و نقل در جریان بوده و به شکل روزافزونی ادامه داشته است . گرچه از سال ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۵ میلادی میزان مبادلات اقتصادی ایران و روسیه تحت تاثیر حاکمان غرب گرای روس از ۷۲۳ میلیون دلار به ۲۰۰ میلیون دلار کاهش یافت ، اما از سال ۱۳۷۵ خورشیدی / ۱۹۹۶ میلادی در پی برپایی کمیسیون مشترک همکاریهای اقتصادی ایران و روسیه در مسکو ارزش مبادلات دو کشور تا ۴۰۰ میلیون دلار افزایش یافت و این رقم در ۱۳۷۶ خورشیدی / ۱۹۹۷ میلادی به ۴۵۰ میلیون دلار – سال ۱۳۷۷ و ۱۳۷۸ / ۱۹۹۸ و ۱۹۹۹ میلادی از مرز نیم میلیارد دلار گذشت.

درسال ۲۰۰۰ میلادی حجم مبادلات ایران وروسیه به ۷۰۰ میلیون دلار رسید و یکسال بعد یک میلیارد دلار را پشت سر نهاد .

در سال ۲۰۰۵ میلادی روسیه به هفتمین شریک تجاری ایران تبدیل شد و در سال ۲۰۰۷ میلادی حجم مبادلات دوکشور به ۲ میلیارد ۲۹۴ میلیون دلار رسید .

در سالهای منتهی به ۱۳۸۹ خورشیدی / ۲۰۱۰ میلادی حجم مبادلات ایران و روسیه از مرز ۳ میلیارد دلار گذشت اما در سه سال گذشته روند مناسبات اقتصادی و تجاری دو کشور تحت تاثیر تحریم های بین المللی علیه ایران و محدودیت های مالی این کشور قرار گرفت و سیر نزولی یافت .بطوریکه حجم مبادلات اقتصادی ایران و روسیه در سال ۱۳۹۱ / ۲۰۱۲ میلادی به حدود ۲ میلیارد دلار تنزل یافت و این رقم در سال ۱۳۹۲ / ۲۰۱۳ میلادی به ۱ میلیارد ۲۵۰ میلیون دلار رسید. آمار های امروز نیز حاکی از کاهش مبادلات اقتصادی ایران و روسیه تا زیر ۱ میلیارد دلار است .

البته پیش بینی می شود روند آغار شده در پرتو اراده ی سیاسی دولتمردان دو کشور و همچنین تحت تاثیر تحولات منطقه ای از قبیل بحران اکراین و تحریم غرب علیه روسیه بتواند چشم انداز روشنی برای توسعه مناسبات اقتصادی و تجاری دو کشور ترسیم نماید .

نقطه عطف این اراده سیاسی را می توان در دیدار اخیر روئسای جمهور ایران و روسیه در حاشیه نشست تعیین رژیم حقوقی دریای خزر درآستاراخان دانست . دیداری که تاکید آقایان روحانی و پوتین را مبنی بر بهره گیری هرچه بیشتر از فرصت های اقتصادی و بازرگانی دو کشور بویژه مناطق هم مرز یکدیگر به همراه داشت .

نکته مهم دیگر در بهبود مناسبات اقتصادی ایران و روسیه ، ایجاد تعادل در تراز تجاری دو کشور است . آمار های دو دهه ی گذشته نشان می دهد در مناسبات اقتصادی ایران و روسیه همواره تراز تجاری از سه تا پنج برابر به نفع روسیه بوده است .

حال با این شرایط لازم است با تقویت تعامل بخش های دولتی و خصوصی ایران بتوان زمینه ی ترمیم تراز تجاری ایران در مناسبات اقتصادی با روسیه را فراهم نمود .

البته این مسئله امروز سیاست گذاران و برنامه ریزان کشور از جمله مسوولان حاکمیتی را بر آن داشته تا با اتخاذ تدابیر لازم زمینه ی افزایش تراز تجاری ایران را در قبال روسیه فراهم سازند. به نظر می رسد یکی ازاین تدابیر، تلاش برای بازار یابی کالاهای ایرانی در بستر برپایی نمایشگاه های توانمندی جمهوری اسلامی در مناطق جنوبی روسیه از جمله آستارخان باشد. اقدامی که این روزها استاندار گیلان و مسوولان اقتصادی و تجار ایرانی را بر آن داشته تا با حضور در پنجمین نمایشگاه توانمندی های ایران زمینه ی حضور هرچه بیشتر تجار و صادر کنندگان ایرانی را در مناطق جنوبی روسیه فراهم نمایند و در اقدامی هماهنگ و کارشناسانه زمینه ی تامین کالا های مردم مناطق جنوب روسیه را با تولیدات ایرانی فراهم سازند؛ بویژه که آستاراخان به لحاظ مسافت نیز بیش از هر منطقه ی دیگری با گیلان قرابت دارد .

اظهارات جناب آقای دکتر نجفی استاندار گیلان در مراسم افتتاح پنجمین نمایشگاه توانمندی در آستارخان گویای این هدف مهم و اساسی ست. بویژه که ۵۴ شرکت ایرانی و از جمله گیلانی و ۱۳۰تاجر و سرمایه گذار روسی در این نمایشگاه می تواند زمینه ساز مشارکت بخش خصوصی دو کشور برای ارتقای سطح مناسبات اقتصادی باشد.

به هر حال گیلان به اقتضای شرایط خاص جغرافیایی و اقلیمی و همچنین داشتن توانمندی های متنوع بازرگانی ، تولیدی ، کشاورزی و صنعتی این ظرفیت را دارد که در عرصه ی گسترش مناسبات اقتصادی ایران و روسیه و از آن مهم تر ارتقای تراز تجاری ایران در عرصه ی مبادلات بازرگانی با روس ها نقش آفرین باشد . در این راستا نقش اتاق بازرگانی ، صنایع و معادن گیلان خطیر وقابل تامل است . ظرفیتی که با توجه به برگزاری نمایشگاه های متعدد در حوزه قفقاز و جنوب روسیه بویژه آستارا خان ، تجربه کافی را از ذائقه بازارهای منطقه ایی کسب نموده است.

نکته مهم دیگر پیگیری مسوولان اجرایی استان برای راه اندازی هرچه سریعتر سرای ایرانیان در بازار آستارخان است . موضوعی که برغم تلاش های مستمر مسوولان اتاق بازرگانی و تجار ایرانی تا کنون به نتیجه مطلوب نرسیده و سفر اخیر استاندار گیلان به آستاراخان می تواند در این زمینه راه گشا باشد .

امید می رود اتفاق نظر و تعامل منطقی تصمیم سازان دولتی و فعالان بخش خصوصی ایران بتواند شرایط مطلوب را از فرصت های بوجود آمده در بازار روسیه که خود تا حد زیادی ناشی از اختلافات عدیده ی روس ها با دنیای غرب و درگیری روزافزون شان بر سر مسایل منطقه ایی ست مهیا سازد .

بهرحال آستارخان به عنوان بندر جنوبی روسیه از ظرفیت های حمل و نقلی مناسبی در حوزه ی دریایی زمینی و ریلی برخوردار است و حضور بازرگانان ایرانی با نقش آفرینی مسوولان گیلانی می تواند دروازه این همسایه ی شمالی ایران را گشوده و زمینه ی انتقال تولیدات ملی ما را در بستر رونق صادرات به روسیه فراهم سازد.

دکتر حسین کلهر – روزنامه نگار و کارشناس مسائل سیاسی و منطقه ای

 پایگاه اطلاع رسانی دیارمیرزا: انتشار مطالب خبری و یادداشت های دریافتی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای منتشر می‌شود.

. جمال زاده ، محمد علی. تاریخ روابط روس و ایران ( تهران : بنیاد افشارز یزدی ، ۱۳۷۲ ) ص ۲۰٫[۱]

. کولایی ، الهه . اتحاد جماهیر شوروی و انقلاب اسلامی ایران ( تهران : مرکز اسناد ودیپلماسی ، ۱۳۸۴ ) ص ۳٫[۲]

. کرمی ، جهانگیر . روابط جمهوری اسلامی ایران با فدراسیون روسیه ( تهران : دفتر مطالعات سیاسی بین المللی ، ۱۳۸۸ ) ص ۲۱ .[۳]

۴ . احتشامی ، انوشیروان. سیاست خارجی ایران در دوران سازندگی ، ترجمه ی ابراهیم متقی و زهره پوستین چی ( تهرا ن : مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، ۱۳۸۸ ) ص ۱۵۶٫